به گزارش خیمه مگ، نشست معرفی کتاب «گفت‌وگوی ادیان در نگاه رهبران انقلاب اسلامی ایران» با حضور مولفان اثر؛ امیرحسین فراستی و محمد عترت‌دوست و علی‌اکبر ضیایی؛ مدیر مرکز گفت‌وگوی ادیان و فرهنگ‌ها امروز در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برگزار شد.

در ابتدای نشست عترت دوست؛ عضو هیئت علمی دانشگاه شهید رجایی سخن گفت که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

بنده از دوران دانشجویی یک دغدغه داشتم و  آن دغدغه الهیات کاربردی بود یعنی چگونه می‌توانیم آنچه می‌خوانیم را در سطح جامعه عملی کنیم و چگونه می‌توانیم مطالعه بین رشته‌ای داشته باشیم و زبان مشترکی با رشته‌های دیگر پیدا کنیم. در آن هنگام یکی از اساتید توصیه کرد که از طریق استفاده از روش‌های تحقیق مشترک که در اکثر رشته‌ها استفاده می‌شود می‌توانیم زمینه تحقیق مشترک پیدا می‌کنیم.

همین روش تحلیل مضمون روشی است که در اکثر رشته‌های علوم انسانی از آن استفاده می‌شود. به همین دلیل از سال ۸۷ با روش تحلیل محتوا و مضمون درگیر شدم و تمام کارهای خودم را با این روش انجام دادم؛ چه در فهم قرآن و چه در فهم احادیث و از این روش خروجی‌های متفاوتی گرفتیم. بنده تا امروز حدود ۱۰۰ پایان‌نامه با این روش کار کردم. نهایتا در سال گذشته کتابی با عنوان روش تحلیل محتوای نصوص دینی نوشتم و این روش را بومی‌سازی کردم. به خاطر این کتاب‌ها و مقالاتی که نوشته شده است اسم من به عنوان یکی از استادان پراستناد ثبت شده است. چون روش جالب بوده مقالاتی که در این زمینه نوشتم پراستناد شده.

بحث مهم اهمیت زبان مشترک است؛ اگر همین کتاب ترجمه شود چون روشمند نوشته شده حتی اگر به دست کسانی برسد که امام و رهبری را نمی‌شناسند می‌فهمند این چیست و نمی‌توانند ادعا کنند این کتاب نتیجه سلیقه شخصی شما بوده است چون خود متن سخنان رهبران انقلاب بر اساس فراوانی مطالب نشان می‌دهد دغدغه آنها چه بوده است.

ظرفیت ادیان برای ترویج صلح

در ادامه نشست فراستی به معرفی کتاب پرداخت که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

این کتاب سال گذشته تالیف و امسال چاپ شده و چهار فصل دارد. فصل اول به کلیاتی درباره گفت‌وگوی پیروان ادیان می‌پردازد. در گذشته افراد به خاطر ادیان مختلفی که داشتند دچار اختلاف می‌شدند و با هم جنگ داشتند ولی با گذشت زمان پیروان ادیان فهمیدند با کسی که هم دین آنها نیست می‌توان کنار آمد و می‌شود این جنگ‌ها را تبدیل به صلح کرد. خود قرآن دعوت می‌کند انسان‌ها بر مبنای اشتراکات در صلح زندگی کنند و لازم نیست در جنگ باشند. برخلاف تصوری که ادعا می‌کرد دین از عوامل اصلی جنگ است دقیقا ادیان قابلیت دارند صلح را گسترش دهند.

در گذشته گفت‌وگوی دینی به این صورت بود که شخص اثبات کند خودش بر حق است ولی امروز رویکردهای مختلفی وجود دارد از جمله رویکرد الهیاتی که هدفش این است به فهم دیگری برسد. رویکرد دیگر سیاسی است که با حمایت دولت‌ها انجام می‌شود و سعی می‌کند راه حل دینی برای مسائل اجتماعی و سیاسی پیدا کند. در مجموع از اهداف گفت‌وگوی ادیان این است که جهان‌بینی شخص مقابل را بشناسیم و ببینیم چه نگاهی به ما دارد.

انقلاب اسلامی تلاش کرد از گفت‌وگوهای ادیان برای ترویج صلح استفاده کند. در همین جهت این مرکز هم می‌تواند از رهنمود رهبران انقلاب برای ترویج صلح استفاده کند. این پژوهش نشان می‌دهد چه محورهایی در گفتمان رهبران انقلاب اسلامی اهمیت بیشتری در گفت‌وگو و تعامل با پیروان ادیان مختلف دارد. در رابطه با پیشینه پژوهش هم عرض کنم پژوهش‌های قبلی در این زمینه با رویکرد درون‌دینی انجام شده و ما سعی کردیم با این روشی که حتی برای کسانی که رهبران انقلاب را نمی‌شناسند هم قابل فهم باشد، این کار را انجام دهیم.

فصل سوم کتاب شامل مباحث آماری است. در این زمینه سراغ بیانات رهبران انقلاب رفتیم. در سخنان امام خمینی ۸۴ مطلب درباره تعامل ادیان پیدا کردیم، در فرمایشات رهبری هم ۹۴ مطلب پیدا کردیم که اینها داده‌های اصلی ما را تشکیل می‌دهد. ما مضامین پایه بحثمان را از این سخنان استفاده کردیم. در میان فرمایشات امام خمینی ۱۱۸ مورد و در بین فرمایشات آیت‌الله خامنه‌ای مضمون اصلی پیدا کردیم که این شامل کلیدواژه‌های مهمی است که آنها در سخنانشان استفاده کردند. مرحله بعد این بود که مضامین پایه را دسته‌بندی کنیم. در این مرحله مضامینی که به هم ارتباط نزدیک دارند را کنار هم قرار دهیم تا مضامین سازمان‌دهنده را تشکیل دهیم. ما جمعا شش مضمون سازمان‌دهنده استفاده کردیم از جمله وظایف پیروان ادیان و ویژگی‌های ادیان و دشمنان ادیان. مجموع این شش تا ذیل مفهوم فراگیر قرار گیرد که گفت‌وگوی ادیان است. این فصل سوم کار بود.

فصل چهارم شامل تحلیل است و در آن مضامین سازمان‌دهنده را به عنوان زیرفصل این فصل قرار دادیم و ارجاعات و مستندات هر بخش را ذکر کردیم. این امر نشان می‌دهد این سخنانی که رهبران انقلاب داشتند مطابق با قرآن کریم و سخنان اهل بیت و حتی مضامین کتاب مقدس است. به عنوان مثال اشاره شد که وظایف پیروان ادیان الهی مهمترین محور در مباحث امامین انقلاب است یعنی اگر شما می‌خواهید با پیروان ادیان گفت‌وگو داشته باشید باید بیشتر روی این مسئله صحبت کنید. در این زمینه حمایت از پیروان دیگر ادیان و مبارزه با ظلم اهمیت بیشتری دارد. حمایت از پیروان ادیان دیگر یک آموزه فطری است که در قرآن هم مورد تاکید قرار گرفته است. این امر اختصاص به اسلام ندارد و در کتاب مقدس هم این مطلب را داریم که «همسایه خویشتن را همچون خویشتن محبت کن». پس این مسئله‌ای است از نظر ادیان دیگر هم تایید می‌شود و سخنان رهبری در این زمینه مثل مبارزه با اسلام‌ستیزی که نوعی حمایت از پیروان دیگر ادیان است توسط این مطالبی که در کتاب مقدس آمده است تایید می‌شود.

محور بعدی مقابله با ظلم است؛ طبیعتا اگر از کسی حمایت می‌کنی باید با ظالم هم مقابله داشته باشی. آیه ۱۰ سوره شعرا در همین رابطه می‌فرماید: «و (یاد آر) هنگامی که خدایت به موسی ندا کرد که اینک به سوی قوم ستمکار روی آور». این داستان در تورات هم آمده که مورد قبول یهودیان هم هست که موسی به مقابله با فرعون پرداخت. آیه ۴۰ سوره حج هم می‌فرماید: «و اگر خدا (رخصت جنگ ندهد و) دفع شر بعضی از مردم را به بعض دیگر نکند همانا صومعه‌ها و دیرها و کنشت‌ها و مساجدی که در آن (نماز و) ذکر خدا بسیار می‌شود همه خراب و ویران شود. و هر که خدا را یاری کند البته خدا او را یاری خواهد کرد، که خدا را منتهای اقتدار و توانایی است» یعنی اگر با ظالم مقابله نشود نه تنها مساجد بلکه دیگر محل‌های عبادت هم نابود می‌شود. همین مضمون را در سخنان رهبری هم داریم که می‌فرمایند پیروان ادیان با ظلم و جنایت مبارزه کنند یا امام خمینی تاکید می‌کنند مسیحیان با دشمنان تعالیم آسمانی مقابله کنند.

در نتیجه ما با استفاده از این روش درمی‌یابیم که فراوانی هر کدام از این مضامین در سخنان رهبران انقلاب چقدر بوده و اگر قرار است گفت‌وگویی با پیروان ادیان صورت بگیرد باید روی چه محورهایی تمرکز داشته باشیم.

محاسن و معایب روش تحلیل مضمونی

در پایان نشست علی‌اکبر ضیایی؛ مدیر مرکز صحبت کرد که گزیده آن را می‌خوانید؛

در دوران جنگ گروهی در ستاد تبلیغات جنگ با عنوان جنگ روانی تشکیل شد و با روش تحلیل مضمون روی روزنامه‌ها یا حتی اعترافات اسرای عراقی کار می‌کرد و بر اساس آن پیش‌بینی می‌کردیم که مثلا آیا احتمال حمله عراق در ماه آینده هست یا نیست. لذا بنده تا حدود کمی با این روش آشنایی دارم.

این روش بسیار مفید است و به ما چارچوب می‌دهد از کجا شروع کنیم و چه حرکتی داشته باشیم یعنی حرکت هدفمند را نشان می‌دهد که از کجا شروع کنیم و به کجا برسیم. در عین حال این روش ‌معایبی هم دارد. معایبش این است که مبتنی بر الفاظ است و در آن واژه‌ها نقش کلیدی دارند و این اشکال اصلی است. در عین اینکه به ما نگاه کلی می‌دهد می‌تواند  جنبه انحرافی نیز داشته باشد. رهبران انقلاب اسلامی مطالب بسیاری دارند که در این کلیدواژه‌ها نمی‌گنجد لذا از دایره تحقیق محقق بیرون می‌ماند. مسلما وقتی در بیانات رهبران انقلاب به تقوا و ادب توصیه می‌شود شامل همه ادیان می‌شود ولی چون واژه ادیان در آن نیست مغفول واقع می‌شود.

نکته دیگر اینکه مولفان از سخنان رهبری و امام استنباط کردند جوانان هر دین بیش از پیش از دین خود پیروی کنند و به آن پایبند باشد. مسئله این است که وقتی ما گزاره‌ها را بررسی می‌کنیم به پشتوانه‌های اعتقادی و کلامی آن توجه نمی‌کنیم. ما معتقدیم اسلام دین حق است و نمی‌توان جوان مسیحی را تشویق کنیم مسیحی‌تر باشد. مومن‌تر شدن یک مسیحی بر اساس نگاه اسلام یک ارزش نیست. بنابراین باید پشتوانه اعتقادی و کلامی این سخنان را در نظر بگیریم.