به گزارش خیمه مگ،ریحانه حقانی استاد جامعة الزهرا سلام الله علیها در ویژه برنامه بررسی شبهات حجاب که از سوی رادیو پاسخ مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه تولید و پخش شد، «پوشش زنان در تاریخ صدر اسلام» را مورد واکاوی قرار داد و گفت: ما اگر بخواهیم مطلب را کامل و واضح توضیح دهیم باید یک برگشت بزنیم به اینکه در عصر رسالت چه وضعیت فرهنگی و پوششی در جامعه حاکم بوده و آنگاه ببینیم که آیا حجاب ما باید مثل حجاب آن عصر باشد یا خیر.

وی افزود: من به صورت تخصصی در حوزه حجاب و الفاظ و عناوینی که برای انواع حجاب و پوشش استفاده شده است در تمام متون جاهلیت و صدر اسلام کار کردم و تمام این واژگان را استخراج کردم. در عصر جاهلیت وقتی اسلام وارد سرزمین حجاز و عربستان شد در میان مردمان آن زمان بی پوششی و فرهنگ برهنگی رواج نداشت و در گزارش‌های تاریخی می‌بینیم که بانوان آن زمان در سطوح مختلفی که در جامعه حضور داشتند از غنی گرفته تا فقیر و اقشار مختلف جامعه حجاب برایشان موضوعیت داشته و فرهنگشان به‌گونه‌ای نبوده که مکشوف و برهنه باشند و پوششی نداشته باشند.

استاد جامعة الزهرا سلام الله علیها با بیان اینکه گزارش‌های تاریخی حاکی از این است که حجاب و پوشش در عصر جاهلیت نیز وجود داشت است، گفت: سنگ نوشته‌هایی که از سده‌های قبل از اسلام در عربستان پیدا شده ناظر بر این است که پوشش وجود داشته است؛ همچنین وقتی سراغ متون و ادبیات عرب جاهلی می‌رویم می‌بینیم که ادبیاتشان آکنده از این مطلب است که اگر کسی پوشش را رعایت نمی‌کرد قبح داشت و دیگران به او خرده می‌گرفتند.

حجاب یک حکم امضایی در اسلام بوده

وی با بیان اینکه در اشعار عرب جاهلیت برای توصیف بانوان از انواع پوشش و نقاب نام برده شده که نشان می‌دهد بانوان نقاب داشته‌اند، اظهار داشت: اشعار زیادی در این زمینه وجود دارد بعلاوه سنگ نوشته‌ها و اسنادی که وجود دارد همگی حاکی از این است که در میان مردم آن زمان فرهنگ پوشش وجود داشته و اینطور نبوده که اسلام پوشش و حجاب را ایجاد و تأسیس کند؛ بلکه حجاب یک حکم امضایی از طرف اسلام بوده است.

حقانی با بیان اینکه من حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ واژه در شکل‌های مختلف در رابطه با ادبیات پوشش زمان جاهلیت از متون استخراج کرده‌ام، گفت: برای روسری کوچک، روسری بزرگ، چادری که تمام اندام را بپوشاند، لباسی که دست را بپوشاند، لباسی که صورت را بپوشاند و صدها پوشیدنی دیگر همه اسم داشته و کلمات مختلفی که برای لباس‌ها استفاده می‌شده به گونه ای که حتی در پوشش صورت آن چیزی که نصف صورت را می‌پوشاند یک اسم داشته و چیزی که تمام صورت را می‌پوشاند یک اسم متفاوت داشته و ادبیات شاعری جاهلی آکنده از این انواع پوشش برای بانوان است.

وی با بیان اینکه آن زمان به‌گونه‌ای نبود که مردم با یک ناهنجاری اجتماعی درگیر باشند و بی پوششی رواج داشته باشد، خاطرنشان کرد: یک سری گزارش‌هایی مانند برهنگی در طواف کردن را داریم که چند علت داشته است؛ اول اینکه اینطور نبوده که این رفتارها رواج عمومی داشته باشد و عده‌ای که این رفتار را داشتند بر اساس برخی ادله یا ناشی از فقرشان بوده و امکان تهیه لباس را نداشتند و یا به نوعی شرط بندی بوده است؛ مثلاً در یک گزارش که از طواف عریان یاد کرده مشخصاً بحث بر سر یک شرط بندی بوده است.

استاد جامعة الزهرا(س) با بیان اینکه وقتی گزارش‌هایی که از عریانی و برهنگی وجود دارد، در کنار اسناد و شواهدی که از پوشش آن عصر وجود دارد قرار می‌گیرد با هم برابری نمی‌کند، ابراز داشت: مانند زمان امروز که عده‌ای اسماً مسلمان هستند ولی پوشش را رعایت نمی‌کنند و یا گناهان دیگری را انجام می‌دهند در آن دوره هم همینطور بوده و عده ای بودند که نسبت به این موضوع اهتمام نداشتند.

جو حاکم در جامعه عصر رسالت همراه با پوشش بوده است

وی گفت: برخی از بادیه نشینان فرهنگ‌های خاصی مانند نپوشیدن جوراب و بیرون بودن بخشی از موی سر داشتند و پوشش کافی را نداشتند؛ ولی آنچه مسلم است این است که جو حاکم در عصر رسالت همراه با پوشش بوده است و کسی که پوشش نداشته قبیح بوده و جایگاه اجتماعی نداشته است.

حقانی با بیان اینکه در عصر جاهلی بانوان پوشش کاملی داشتند و برخی از بانوان رعایت نمی‌کردند، گفت: وقتی پیامبر گرامی اسلام آمدند در واقع این سنت را امضا و تأیید کردند و نوع و حدود پوشش را مشخص کردند و نواقص حجاب را تکمیل کردند.

پوشش و حجاب اقدامی در راستای حریم مداری جنسیتی در جامعه است

وی با بیان اینکه پیامبر گرامی اسلام در بحث حجاب چند مرحله را پیش بردند، افزود: آیات حجاب اوایل بعثت نبوده؛ بلکه از سال ۵ بعثت به این طرف بوده که در واقع آیات تخصصی در حوزه حجاب نازل می‌شود و حجاب بانوان را تکمیل می‌کند؛ پیامبر چند مرحله را طی می‌کنند و بحث حریم مداری جنسیتی را مطرح می‌کنند، اقداماتی که پیامبر در حوزه عفاف و حجاب انجام می‌دهند یک سیر جالب دارد و بین زن و مرد حریم‌هایی را ایجاد می‌کنند. یکی از اقدامات ایشان برای حریم مداری جنسیتی بین زن و مرد تأکید بر پوشش بوده است.

استاد جامعة الزهرا (س) با اشاره به اینکه در حریم مداری جنسیتی و توجه و تأکیدی که پیامبر (ص) بر عفاف و حجاب داشتند بحث حیا و غیرت در حضور اجتماعی زن و مرد مورد توجه قرار گرفته است، گفت: اولین نکته در حریم مداری جنسیتی که پیامبر به آن تأکید داشتند این بود که باید بین زن و مرد حریم وجود داشته باشد تا تمایل فطری انسان‌ها به سمت حیا و عفاف را تقویت کند و جامعه اسلامی به پویایی برسد، بنابراین اولین گام پیامبر توجه به حریم مداری جنسیتی بین زن مرد است و اینکه اگر مردان غیرت داشته باشند زنانشان هم با حیا و با حجاب و عفت خواهند بود و زنانی که پوشش کافی نداشتند را نشانه بی‌غیرتی مرد عنوان می‌کردند.

وی گفت: همچنین تشویق‌هایی نیز انجام می‌دادند که زنی که با لباس و پوشش کامل از خانه خارج شود چه اجر و ثوابی می‌برد و اینکه اجر شهید را دارد و این‌گونه بانوان را به سمت رعایت حجاب تشویق و ترغیب می‌کردند.

حقانی افزود: پیامبر بعد از بنیان‌گذاری مفهوم حجاب در جامعه مفاهیم وابسته به حجاب را مطرح می‌کنند و گونه‌های متعددی را برای حجاب مطرح می‌کنند؛ یکی اینکه بین حجاب داخل خانه و خارج از خانه تمایز ایجاد می‌کنند و دیگر اینکه آیات حجاب را بیان می‌کنند و آن آیات را ترویج و تفسیر می‌کنند.

دو آیه مهم قرآن در بحث حجاب در سوره احزاب و نور

وی با بیان اینکه ما دو آیه مهم در بحث عفاف حجاب در دو سوره احزاب و نور داریم، افزود: این دو آیه کلیدی نشان دهنده اهمیت حجاب است و وقتی این دو آیه نازل می‌شوند مفاهیم گسترده و شقوق مختلفی را در عرصه حجاب مطرح می‌کنند.

استاد جامعة الزهرا(س) با اشاره به یکی از شأن نزول‌های آیه حجاب در سوره احزاب گفت: جریان به این صورت بود که خانمی با حجاب ناکافی در کوچه و محل تردد عموم مردم حضور یافت و جوانی بدون توجه به مسیر خود به او نگاه می‌کرد که ناگهان صورتش به مانعی که در راه بود برخورد می‌کند و زخمی می‌شود؛ وقتی آن جوان این جریان را خدمت پیامبر بیان کرد پیامبر ابتدا او را توبیخ و عتاب می‌کنند که چرا تو حیا نکردی و به آن زن نگاه کردی و بعد بحث پوشش زن‌ها را مطرح کردند که زن‌ها هم باید پوشش داشته باشند و کیفیت پوشش را بیان کردند؛ همینطور نگاه نکردن و حیا را برای زنان هم مطرح می‌کنند تا زن و مرد نامحرم به همدیگر نگاه نکنند؛ زیرا حجاب فقط پوشش ظاهری نیست بلکه نگاه، رفتار، گفتار و بسیاری از مفاهیم وابسته دیگر را شامل می‌شود و پیامبر بعد از اینکه اصل حجاب و پوشش را بیان کردند در مرحله دوم مفاهیم وابسته به آن را هم در ذیل آیات سوره احزاب و نور مطرح کردند.

وی ادامه داد: شأن نزول آیه دیگر مربوط به حجاب در رابطه با زنانی بود که رسم داشتند روسری‌های خود را به پشت سر می‌بستند که آیه می‌گوید روسری خود را بر جلوی بدن بیندازید تا گردن‌های شما باز نباشد، این دو جریان و آیاتی که بعد از آن نازل شد اهتمام مسلمانان و بانوان را برای مسأله حجاب بیشتر کرد و گزارش‌های تاریخی بعد از این دو سوره را که ملاحظه می‌کنیم می‌بینیم که زنان از همدیگر سبقت می‌گرفتند که بهترین پوشش را رعایت کنند؛ در حالی که قبل از آن هم پوشش داشتند؛ ولی اینکه برای بهتر بودن حجاب از همدیگر سبقت می‌گرفتند از نکات جالب این دوره تاریخی است.

در عصر رسالت پیامبر اسلام و قبل از آن پوشش همواره یک امر جدی بوده است

حقانی با تأکید بر اینکه در عصر رسالت و قبل از آن ناهنجاری به نام بی‌حجابی مطرح نبوده و پوشش یک امر پذیرفته شده بوده است گفت: نه تنها در عصر رسالت بلکه حتی در سده‌های قبل هم پوشش یک امر جدی بوده؛ زیرا فطرت انسان تمایل و گرایش به عفت، حیا و پوشش دارد و یک امر درونی است که هرچه عفت و حیا بیشتر باشد پوشش هم بیشتر رعایت می‌شود.

وی ابراز کرد: روایاتی نقل شده که زنان بعد از این آیات تمام بدن خود را می پوشاندن و روسری به سر می‌انداختند و وقتی حرکت می‌کردند تبرج و خودنمایی نداشتند.

تعیین حدود تعامل جنسیتی با نامحرم توسط پیامبراکرم(ص)

وی سومین اقدام پیامبر(ص) را تعیین حدود و ثغور تعامل جنسیتی با نامحرم عنوان کرد و گفت: اینکه در گفتار چگونه با نامحرم صحبت کنند و در ارتباطات اجتماعی چگونه رفتار کنند و پوشش مرد و زن چگونه باشد، مواردی است که در آیات و روایات به وفور ذکر شده و در فروعات فقهی بیان شده است.

استاد جامعة الزهرا سلام الله علیها آخرین اقدام پیامبر (ص) در زمینه عفاف و حجاب را بحث حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی عنوان کرد و گفت: اسلام معتقد است که زنان باید در اجتماع حضور داشته باشند؛ ولی این حضور باید با رعایت یک سری حدود و الزامات باشد تا تمام ابعاد عفاف و حجاب را در بر گیرد.

وی تصریح کرد: نمونه‌هایی از زنان اهل بیت مانند حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها و حضرت زینب کبری سلام‌الله‌علیها حضور اجتماعی داشتند، گفت‌وگو داشتند و جلساتی را برگزار می‌کردند و پیامبر (ص) نیز آنها را ترغیب می‌کردند که چنین برنامه‌هایی را دنبال کنند و در صحنه‌ها حضور داشته باشند.

استاد جامعة الزهرا(س) افزود: پیامبر گرامی اسلام در یک سیر تطوری هم بنیان و اصل حجاب را تأیید و تکمیل کردند، هم مفاهیم وابسته به آن را بیان کردند، هم حریم جنسیتی را بیان کردند و هم برای حضور بانوان در عرصه‌های اجتماعی حدود و ثغور مشخص نمودند که توجه دقیق حضرت به این مسأله را نشان می‌دهد.

وی با بیان اینکه این اقدامات پیامبر (ص) در زمان حاضر هم قابل اجرا و تأسی است، گفت: ما می‌توانیم از این اقدامات بهره‌مند شویم و آن را با رعایت حدود و ثغورش اجرا کنیم.

حقانی در پاسخ به این شبهه که دستور حجاب و پوشش مربوط به زنان پیامبر است و سایر بانوان از این حکم مستثنا هستند، گفت: تخصیص این آیه به زنان پیامبر درست نیست و مفسران چنین برداشتی را از این آیه ندارند؛ زیرا این دستور که فرمودند روسری‌های خود را جلوی بدن بیندازید مربوط به همه زنان است و فقط بعضی‌ها قائل شدند که این دستور اختصاص به زنان پیامبر (ص) دارد که گزارشات تاریخی و روایاتی که وجود دارد این را نقض می‌کند.

وی گفت: این آیه مربوط به تمام بانوان است و اختصاص به زنان پیامبر ندارد و این موضوع از قاعده «جری و تطبیق» که از قواعد تفسیری قرآن کریم است کاملاً قابل اثبات است؛ البته یک نکته وجود دارد که زنانی که آزاد نبودند و کنیز بودند پوشش کاملی نداشتند و همان کنیزان هم مشروط به این که آرایش نداشته باشند، خودنمایی نکنند و خود را در معرض توجه مردان قرار ندهند اجازه داشتند که بدون حجاب در اجتماع حضور داشته باشند و این طور نبوده که آنها آزاد باشند که هرطور که می‌خواهند پوشش داشته باشند.

استاد جامعة الزهرا سلام الله علیها در پاسخ به این سؤال که در دوران نبی مکرم اسلام که پیروان سایر ادیان هم در مدینه بودند آیا آن ها هم ملزم به رعایت حجاب بودند یا خیر، گفت: ما گزارش‌هایی داریم که زنان دیگر ادیان هم بسته به قانونی که در دین خود داشتند ملزم به رعایت حجاب بودند؛ در ادیان ابراهیمی تمام گزارش‌ها ناظر به الزام پوشش است و آن ها هم در دین خود ملزم به رعایت حجاب بودند و این طور نبوده که اسلام بخواهد به آنها امر کند که پوشش داشته باشند؛ زیرا قانون و احکامشان آنها را ملزم به رعایت حجاب کرده بود.

وی افزود: زنان پیرو ادیان غیر ابراهیمی هم مطابق با قانونی که حکومت اسلامی آن دوره وجود داشته عمل می‌کردند؛ زیرا تبعیت پذیری از قانون در همه جوامع وجود داشته؛ ولی در مورد پیروان ادیان ابراهیمی الزام به حجاب وجود داشته و حتی سخت‌تر، دقیق‌تر و کامل‌تر از اسلام بوده؛ اینکه الان رعایت نمی‌کنند به این معنا نیست که دینشان الزام نداشته؛ بلکه دینشان کامل و با جزئیات به حجاب امر کرده است.

استاد جامعة الزهرا(س) با اشاره به اینکه در زمان خلفا گزارش‌های مبسوطی از الزام به حجاب نداریم؛ ولی آیات حجاب وجود داشته و اقداماتی هم برای تبیین این آیات صورت گرفته است، گفت: زمان خلفا با زمان معصومین قرین بوده و در این دوران ائمه نکته‌هایی را برای تبیین دین داشته‌اند و مواردی توسط امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم‌السلام گوشزد می‌شده و خود خلفا هم این توجه را داشته‌اند؛ ولی گزارشات خاص که اقدام خاصی را انجام داده باشند وجود ندارد؛ زیرا این موضوع به عنوان ناهنجاری مطرح نبوده است.

توجه و تأکید اهل بیت علیهم السلام به غیرت مردان و حجاب زنان

وی گفت: پوشش و مستور بودن بانوان به قدری پذیرفته شده بوده که نیاز به اقدام خاصی از جانب حکومت نبوده؛ ولی در کنار آن ها اهل بیت علیهم السلام توجه داشتند و این آیات را تبیین می‌کردند؛ گزارش‌هایی از امیرالمؤمنین علیه السلام داریم که به غیرت مردان تأکید داشتند و مردم را توجه می‌دادند که مردان و زنان در خیابان و بازارها که حرکت می‌کنند حدود را رعایت نموده و توجه داشته باشند.

حقانی گفت: در قرون اولیه اسلامی به قدری موضوع حجاب پذیرفته شده بوده که در زمان مروان وقتی سپاه حکومتی عده‌ای از بانوان شیعه را از یمن به اسارت می‌گیرد تا در بازار به عنوان کنیز بفروشد؛ ساق پای این بانوان را کنار می‌زدند تا بیشتر خریدار داشته باشند که به خاطر این کار آن روز در تاریخ به عنوان «یوم العوره» یاد شده است که به معنی روز عیب و روز ننگ است که این اتفاق افتاده است؛ یعنی به قدری پوشش و حیا مرسوم بوده که وقتی ساق پای تعدادی از بانوان را مکشوف می‌کنند تا جلب توجه مشتری شود به عنوان یک روز ننگ در تاریخ ثبت می‌شود.

وی افزود: بحث پوشش و حجاب در آن عصر یک مسأله عادی بوده و همه از این مسأله پیروی می‌کردند و کسی مکشوف نبوده به جز گزارشاتی که در مورد برخی از فقرا نقل شده است که پیامبر مردم را ترغیب می‌کردند تا برای فقرا لباس تهیه کنند و آنها را بپوشانند.

رعایت کردن پوشش توسط بانوان، حرکت کردن بر مدار عقل و فطرت انسانی است

استاد جامعة الزهرا سلام الله علیها با تأکید بر اینکه رعایت کردن پوشش توسط بانوان حرکت کردن بر مدار عقل و فطرت انسانی است، ابراز کرد: این جمله پیوست‌های متعددی از آیات و روایات و نقل‌های تاریخی دارد و خدایی که انسان را خلق کرده است حدودی را برای او ترسیم کرده؛ انسانی که سالم و پاک باشد و بر اساس فطرتش حرکت کند، میل و خیزش فطری‌اش به سمت پوشش و عفاف و حیا است.

وی ادامه داد: این که برخی آزادی را به گونه دیگری معنی می‌کنند و فکر می‌کنند آزادی به معنای رها بودن از قیود و برهنگی است این معنا از آزادی مخالف عقل سلیم است.

حقانی در پایان با بیان اینکه کسی که پوشش دارد بر اساس عقل، فطرت رفتار می‌کند و ادله متعددی داریم که امر اسلام نیز بر این بوده که حجاب و پوشش بانوان در جامعه باید رعایت شود، افزود: در جامعه اسلامی ما حکومت اسلامی است و قانون ما نیز برگرفته از آموزه‌های دینی است؛ بنابراین رعایت کردن این قانون پایبندی انسان سالم و متشرع به مبانی دینی و اسلامی را نشان می‌دهد.