به گزارش خیمه مگ،حضرت آیت‌الله سبحانی در نوشتاری «آزادی بیان» و شیوه‌های تبلیغی غرب برای آزادی بیان و نیز نگاه اسلام به این مقوله را تشریح کرده‌اند.

امروز مهم ترين مسأله اى كه انديشه ى نسل جوان و تحصيل كرده را به خود معطوف ساخته، مسأله ى آزادى عقيده و بيان است. كرامت انسان را در اين مى دانند كه انسان در گزينش هر نوع عقيده، و در نشر و گسترش آن، آزاد باشد و هيچ شخص و مقامى نتواند انسان را به خاطر عقيده و انديشه اش نكوهش كند و يا از تبليغ و دعوت به آن، جلوگيرى نمايد.

اين گروه احياناً براى ساكت كردن گروه مخالف به آيه ى (لا إِكراهَ فِى الدِّين)استدلال مى كنند، و مى گويند: به حكم محكوميت اكراه در گزينش دين ، انسان در انتخاب هر نوع عقيده و نشر آن آزاد مى باشد.

اين نوع داورى درباره ى آزادى عقيده با فرهنگ غربى كاملاً همسو است، زيرا ريشه ى آزادى در غرب، خواست و تمايلات انسان است، نه مصالح و سعادت او.

به ديگر سخن: فلسفه و پشتوانه‌ى آزادى در غرب، خواستن و تمنّاى دل انسان است، در اين صورت هر نوع ايجاد مانع در برابر خواسته ى دل، نوعى مبارزه با آزادى تلقّى مى گردد.ولى در عين حال، مدافعان اين نوع نگرش بايد بدانند كه پيروى از هر نوع تمنّاى دل در غرب نيز مجاز و مشروع نيست، بلكه تمام حركت ها بايد پوشش قانونى داشته باشد و در غير اين صورت نوعى«آنارشيسم» و شورش كور، به شمار مى رود.

در نظر اوّل، آزادى در غرب بسيار گسترده و چشم گير است، و مهاجرت گروه هاى مرفّه يا نيمه مرفّه از ايران اسلامى به غرب، به خاطر برخوردارى از آزادى و بهره گيرى از آن مى باشد ولى اگر دقت كنيم خواهيم ديد كه در آنجا قانونى كه آزادى ها را محدود مى سازد، ساخته و پرداخته ى توده ى مردم نيست، بلكه محصول تبليغات سرمايه داران بزرگ است كه نبض اقتصاد كشور را در دست دارند، اين گروه كه به نام «كمپانى» و «كارتل» معروفند، با تبليغات خاصى، افكار عمومى را به سوى آنچه كه مى خواهند هدايت مى كنند، و مردم خواسته و ناخواسته، به نخبه هايى رأى مى دهند كه مجريان منويات سرمايه داران باشند.

شيوه ى تبليغات در غرب به هنگام انتخاب رئيس جمهور، يا مقامات ديگر، آنچنان هيجان انگيز، و شور آفرين است كه رأى به فلان نخبه يا نماينده را در مغز طرف كاشته و او را ناخواسته به سوى صندوق رأى سوق مى دهد.

*تفاوت هاى جوهرى دو نوع آزادى

امروز جهان غرب پرچم آزادى را به دست گرفته و جنگ ها و نبردهاى بسيارى را به عنوان جنگ آزادى بخش، آغاز مى كند، حتّى اشغال و جنگ عراق نيز به بهانه يافتن سلاح هاى كشتار جمعى صورت گرفت، تا مبادا روزى ديكتاتور عراق كه روزى دست نشانده ى خود آن ها بود،دست از پا خطا كند، حيات و زندگى ملّت ها را به خطر افكند.

اسلام نيز قرن ها پيش منادى آزادى بوده و هدف از اعـزام نبى خاتم(صلى الله عليه وآله وسلم)، رهايى ملت ها از غل و زنجيرى بود كه به دست و پاى آنها بسته شده بود.

(وَيَضَع عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلالَ التى كانَتْ عَلَيْهِمْ).([1])

«]پيامبر[ بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر آنها بود، برمى دارد».

*تفاوت آزادی در غرب و اسلام

ولى در عين حال ميان آزادى در غرب و اسلام تفاوت هايى وجود دارد كه به آنها اشاره مى كنيم:

* آزادى در غرب فقط يك شرط دارد

آزادى فرد در غرب مشروط بر اين است كه مزاحم ديگران نباشد و از آنان سلب آزادى نكند.

و به ديگر سخن: آزادى در غرب از طريق قانون محدود مى گردد، و سر و كار قانون با امور اجتماعى و روابط افراد با يكديگر و مجموع با دولت است، در اين صورت آزادى افراد، تا آنجا محترم است كه با مصالح جامعه در تضاد نباشد در غير اين صورت هر چه مى خواهد بينديشد و بگويد و انجام دهد.

* آزادى در اسلام دو شرط دارد

آزادى در اسلام علاوه بر اصل گذشته، شرط دومى دارد و آن اين كه: بايد بر سعادت فرد، لطمه اى وارد نسازد، اين جا است كه آزادى در عقيده و انديشه و فعل و رفتار از محدوديت بيشترى برخوردار مى گردد. بت پرستى و خضوع انسان والامقام، در برابر سنگ و گل، گاو و مار، اهريمن و شيطان، چون با سعادت او در تضاد است طبعاً نمى تواند مجاز و قانونى باشد.

ميگسارى، و قماربازى، مصرف انواع مخدّرات، ضربه شديدى بر رستگارى او وارد مى سازد، از اين جهت ممنوع است، در حالى كه در غرب، هيچ نوع محدوديتى در برابر اين نوع عقيده و انديشه ها، يا اعمال و رفتارها وجود ندارد.

* آزادى در غرب نفى تكليف است

آزادى در غرب، خواسته ى طبيعى و مادّى انسان است و هدف از آن، ارضاى خواسته ها و تمنّاهاى درونى است، «هر آنچه ديده بيند دل كند ياد»، بنابراين درباره ى اعمال غرايز شهوانى ومادى انسان، هيچ نوع رادع و مانعى در كار نيست، و يك چنين آزادى، ابزارى براى نفى تكليف در زندگى فردى است.

* آزادى در اسلام مبناى تكليف است

در حالى كه آزادى در غرب اساس نفى تكليف است، آزادى در اسلام مبناى تكليف مى باشد.تكليف از آنِ موجودى است كه حرّ و آزاد باشد، هر موجودى كه در گزينش خود، فقط بايد يك طرف را برگزيند و طرف ديگر از قدرت و توان او بيرون است، قابليت تكليف ندارد، عقرب و مار را نمى توان تكليف كرد، چون جز گزيدن، كارى نمى توانند انجام دهند زيرا «مقتضاى طبيعتش اين است».، امّا انسان را مى توان، تحت تكليف قرار داد، و بايد و نبايدها را متوجه او ساخت و در پوشش اين تكاليف، بخشى از خواست ها و تمايلات او را طبعاً محدود كرد.

* هدف از آزادى در غرب ارضاى غرايز است

هدف از آزادى پاسخ گويى مثبت به خواست هاى درونى و بالأخص غرايز متنوع انسان استولذا همه نوع رفتارهاى فردى قانونى بوده ولباس مشروعيت بر تن مى كند.

* هدف از آزادى در اسلام احياى ارزش ها است

هدف از آزادى در اسلام احياى ارزش هاى والاى انسانى است چون آفرينش او با آزادى عجين گرديده است و خوبى ها و بدى ها را از صميم دل تشخيص مى دهد. بايد خوبى ها را به صورت يك ارزش انجام دهد و بدى ها را به صورت ضدّ ارزش، ترك كند.

* آزادى در غرب، در محدوده ى نيازهاى مادى است.

آزادى در غرب براى تأمين خواسته هاى مادى انسان است و بيشترين هدف، تأمين غرايز در زندگى فردى ، و در عرصه ى مسايل اجتماعى، آزادى احزاب و جريان هاى سياسى است و حقى به نام «حق خالقيت» يا «ربوبيت» براى خدا مطرح نيست، و از اين رو هيچ محدوديتى براى آزادى انسان پديد نمى آورد.

*آزادى در اسلام در محدوده ى حقوق الهى است

در اسلام،هر نوع آزادى در محدوده ى حفظ حقوق و تكاليف الهى است، خدا كسى است كه انسان را پديد آورده و چون از سعادت و شقاوت او كاملاً آگاه است، او را در پوشش تكاليفی كه ضامن سعادت اوست قرار داده است.

چقدر زشت و نازيباست، كه در قلمرو آزادى، حقوق الهى را در نظر نگيريم، و در باورها و رفتارها، خود را از رهنمودهاى الهى بى بهره سازيم.

با توجه به اين تفاوت هاى چهارگانه در گستره ى آزادى در غرب و اسلام، نمى توان آزادى در عقيده و رفتار، و گفتار را ـ يك اصل بى قيد و شرط تلقّى كرد. اسلام پذيرى، جدا از پذيرش اين حدود و خصوصيات نيست،اصولاً نمى توان از يك طرف اسلام را پذيرفت، امّا اين قيود را در باورها و رفتارها و گفتارها ناديده گرفت.

خلاصه آن كه چيزى كه امروز مسأله ى «آزادى» را پيچيده تر ساخته،و در مقابل« آزادى مثبت» «آزادى منفى» بيشتر مطرح مى شود، اين است كه مفهوم آزادى همراه با بار مادّى و ضدّ ارزشى آن وارد فرهنگ ما شده و در حوزه ى انديشه و رفتار ، ارتباط انسان با خدا، و تكاليف الهى، ناديده گرفته شده، و «خردمحورى»، جاى خود را به «غريزه محورى»، داده و به جاى اين كه رعايت حقوق خدا و داورى خرد، آزادى را محدود سازد، خواست جامعه و يا فرد در امور فردى، حالت محورى به خود گرفته است.

در جايى كه حكومت «من» بر حكومت قانون خدا، و ارضاى تمنّيات دل، بر حفظ ارزش ها غلبه كند، از چنين آزادى جز لجام گسيختگى، نفى ارزش ها، و بريدگى از خدا و تكاليف او، انتظار ديگرى نيست.

با توجه به اين مقدمه و تفاوت هاى واقعى، ميان دو نوع آزادى، سخن خود را درباره ى دو موضوع كه در آغاز مقاله آمده است، متمركز مى سازيم. نخست آزادى بيان، را مطرح كرده، بعداً به آزادى عقيده مى پردازيم.

تعريف آزادى بيان

پيش از تشريح خطوط كلى آزادى بيان، به تعريف اجمالى آن اشاره مى كنيم:

آزادى بيان عبارت است از: ارايه ى هر نوع فكر و انديشه، كه به صورت هاى گوناگون عرضه مى گردد مانند: گفتار و سخن، قلم و نگارش، تصوير و فيلم، تئاتر و تعزيه و هر چيزى كه مى تواند انديشه ى انسان را در اذهان مخاطبان مجسّم سازد. البته، ابزار بيان افكار و عقيده، به آنچه كه اشاره شد، منحصر نيست ولى راه هاى مهمّ آن همان است كه مطرح گرديد.

بيان انديشه ها از موهبت هاى الهى است كه قرآن، از آن ياد مى كند، و مى فرمايد: (خَلَقَ الإِنْسانَ *عَلَّمَهُ الْبَيانَ)([2]): «انسان را آفريد، و به او سخن گفتن آموخت».هرگاه بيان انديشه به صورت گفتگو صورت پذيرد، ابهام هاى ديرينه را از سيماى حقيقت مى زدايد، و چهره ى واقع با درخشندگى خاصى خودنمايى مى كند. اگر بشر، بر تمدّن و تمدّن هايى دست يافته، نتيجه ى گفتگوهاى علمى پيراسته از غرض‌ورزى بوده است.

در علوم طبيعى، در تفسير پديده اى، فرضيه اى مطرح مى گردد، چيزى نمى گذرد، در سايه آزادى بيان، فرضيه ياد شده جاى خود را به فرضيه دومى مى دهد و سرانجام پس از فرضيه هاى متوالى، بشر به يك اصل مسلّم و حقيقتى پايدار دست مى ى ابد، اگر براى بيان فرضيه ها فضاى بازى نباشد، دانش بشر، دچار ركود مى شود .

*مبتکر آزادی بیان پیامبران الهی بودند

جوانان عزيزى كه آزادى بيان را ، يك انديشه ى غربى مى انگارند، قرآن و صفحات تاريخ اسلام را ورق بزنند، تا روشن گردد كه مبتكر و پايه گذار آن، مصلحان انسانى، و پيامبران الهى بوده اند.

حوار و گفتگوى قهرمان توحيد، ابراهيم خليل را با نمرود زمان، و مناظره ى موسى كليم را با فرعون و ديگر مناظرات پيامبران را با امت هاى خويش مورد بررسى قرار دهيد تا روشن گردد كه تا آنجا كه هدف، حقيقت يابى است، قلم و بيان، آزاد است.

در اوج درخشندگى آفتاب اسلام، كه همه نقاط متمدّن را تحت پوشش داشت، و اوّلين و آخرين سخن از آنِ حاكمان اسلامى بود مع الوصف بازار مناظره آنچنان داغ و فضاى مناظره آنچنان وسيع و گسترده بود كه پيروان مذاهب گوناگون به نشر عقيده ى خود مى پرداختند تا آنجا كه ابن ميمون يهودى در قرن ششم به دفاع از كلام يهودى برخاسته و كتاب «دلالة الحائرين» را نشر داده است.

مجموع مناظره هاى پيشوايان ما كه در كتاب «احتجاج» طبرسى گرد آمده است حاكى از فضاى باز، براى بيان عقايد بوده است.

در حوزه هاى علمى، فنّ مناظره، يكى از علومى است كه در گذشته، مادّه ى درسى بوده و هم اكنون در «دروس خارج» شاگردان در نقد انديشه ى اساتيد آزاد مى باشند و به كلاس درس، زيبايى خاصّى مى بخشند.

* آزادى بيان و گفتار

هر موقع سخن از آزادى بيان و گفتار به ميان مى آيد، تصور مى شود كه لازمه ى آزادى بيان اين است كه از هر قيد و شرطى پيراسته باشد، زيرا در غير اين صورت، موضوع (آزادى) منتفى خواهد شد.

اين انديشه ى افراط گرايانه ى برخى از نويسندگان است كه تصور مى كنند كه هر نوع قيد و شرط، در مورد انواع آزادى ها ضدّ آزادى است و در اين مورد مى نويسد: «بحث به طور مطلق، بر سر خواستن و نخواستن است، و ديگر شرط و شروطى وجود ندارد بدين معنى شايد بتوان گفت آزادى از مقوله «همه يا هيچ است» به نظر مى رسد يا آزادى هست كه هست و ديگر خط قرمز در ميان نخواهد بود.([3])

گويا آزادى لغوى با آزادى اصطلاحى يا به تعبير ديگر آزادى جنگلى با آزادى عقلانى به هم آميخته شده است، در قسم نخست، هر نوع قيد و شرط، نافى آزادى است، در حالى كه در آزادى هاى عقلانى و مدنى، آزادى بى قيد و شرط، ضدّ مدنيت تلقّى مى شود و نام قانون شكن به خود مى گيرد.

در آزادترين نقاط جهان، آزادى مدنى، رها از قيد و شرط نيست، و اصولاً لازمه ى دمكراسى و حكومت مردم بر مردم، محدودسازى آزادى ها است كه بتواند، سعادت بشر را تأمين كند. لذا «منتسكيو» آزادى را به «انجام هر چيزى كه قانون اجازه داده است»، تعريف مى كند.

اينك ما در اين جا به برخى از حدود آزادى بيان و رفتار اشاره مى كنيم كه در جوامع عقلانى و مدنى كاملاً پذيرفته شده است.

*مايه تجاوز به حقوق ديگران نباشد

در يك نظام مدنى، آزادى در همه مقوله ها و در بيان خصوصاً ، تا آنجا محترم است كه بر معنويت و آبروى افراد ديگر لطمه اى وارد نسازد، مسلّماً «خدشه دار ساختن حيثيت و آبروى افراد» نوعى جرم تلقّى مى شود (هر چند آبرو و حيثيت در دو فرهنگِ شرقى و غربى تفاوت هايى دارند مثلاً ستودن زيبايى زنان و دختران مردم در قالب ادبيات، در غرب مشكل ايجاد نمى كند، در حالى كه ميان مردم مشرق زمين بالأخص مسلمانان، نوعى تجاوز به حيثيت افراد به شمار مى رود، و لذا يكى از محرّمات در اسلام «تشبيب» است).

* امنيت ملّى را تهديد نكند

«امنيت ملّى» واژه اى است كه همه ى شؤون مربوط به يك نظام سياسى را دربرمى گيرد، مانند نظام ادارى، تماميت ارضى، حاكميت ملّى و غيره، و چون نظام سياسى برخاسته از اراده و حاكميت مردم است، هر نوع تهديد امنيت ملّى، نوعى تجاوز به حقوق جامعه است كه اين نظام را با اراده ى خود پديد آورده، و در راه آن جان و مال داده است . در اين قسمت فرقى ميان نظام هاى دينى و غيره نيست.

خطوط قرمز در نظام هاى مبتنى بر عقلانيت ليبرالى، ممنوعيت هايى است كه قانون آن را تعيين مى كند ولى در نظام هاى دينى آنگاه كه اكثريت قاطع مردم نظام الهى را پذيرفته اند، الزامات و تعهّدات دينى خط قرمز است و با آزادى منافاتى ندارد.

*بانظام مقبول جامعه همسو باشد

«آزادى در بيان و رفتار» بايد با «دمكراسى» همگام و همسو باشند، هرگاه در پرتو يك انتخابات آزاد، نظامى تشكيل گرديد، و اكثريت قاطع رأى به آن نظام   و قانون اساسى آن دادند كليه مصوبات دولت و مجلس، تحت عنوان «ميثاق ملى» محترم مى باشند، در اين صورت هرگاه آزادى در بيان و رفتار با اصول مصوبه دولت و مجلس در جدال باشد، يك چنين آزادى عملاً ناقض اصول دمكراسى بوده و ضد ارزش خواهد بود.

از اين جهت حكومت هاى مردمى مى توانند، هر نوع اجتماعات، نشريات، و سخنرانى كه امنيت و حكومت قانون را ـ كه تجلّى گاه افكار عمومى است ـ به خطر افكند ممنوع سازند.

نكته ى قابل توجه اين است كه سرچشمه قانون در حكومت هاى ليبرال، خواست مردم است، و در حكومت الهى و دينى، اراده ى خداست كه مردم نيز، به آن تن داده اند.

اگر خط قرمزى در اين مورد مطرح مى شود، مقصود از آن خط قرمز شخص و اشخاص نيست بلكه امورى است كه حاكميت ملّى، يا حكومت قانون بر قداست آن اصرار مىورزد .

در حكومت هاى استبدادى كه رعب و ترس از نظام، همه كشور را فرا مى گيرد، و نفس ها در سينه حبس، و دهان ها بسته و قلم ها شكسته مى شود، احياى اصل «آزادى بيان و قلم» مى تواند نداى ملت را به گوش جهانيان برساند، و مسؤولان حقوق بشر و كليه نهادهاى ذى ربط را از حكومت رعب و وحشت و اعدام هاى دسته جمعى، آگاه سازد، در چنين شرايط، يك نشريه نيم بند، حتى يك مجلس نيمه فرمايشى روزنه ى اميدى براى ملت به شمار مى رود.

در اين نوع از نظام ها، شخص و شخصيّت ها، به عنوان خط قرمز معرّفى مى شوند و شخص شاه و ملكه مافوق قانون به شمار مى آيند. از اين جهت واژه ى «خط قرمز» نوعى بوى استبداد و خودكامگى مى دهد.

در حالى كه در نظام اسلامى كه مردم با رضايت مندى تمام، اصول كلى را پذيرفته اند و از طرف خدا مجازند با تشكيل مجلس شورى، مقرراتى را تصويب كنند كه به منزله لباس اجرايى قوانين آسمانى مى باشد، دو چيز خط قرمز است:

* پيامبران و اولياى الهى.

* قوانين و شريعت خدا.

اگر مى گوييم گروه نخست، خط قرمز مى باشند، مفاد آن اين نيست كه مافوق قانون مى باشند، زيرا كه چنين تفسيرى از اولياى الهى، غلوّ و باطل است، بلكه آنان و ديگران در برابر قانون يكسان هستند.

اين احترام خاص، به خاطر مقامى است كه آنها در پيشگاه خدا دارند و هر نوع هتك و بى حرمتى، كيفر مضاعف دارد.

اگر مى گوييم قوانين الهى خط قرمز است، علاوه بر اين كه فرمان خدا، و دستور خداى بزرگ است، به خاطر اين است كه جامعه با رضايت مندى كامل، آن را پذيرفته است و هر نوع جدال و معارضه با آن، علاوه بر اين كه جدال با خداست، نوعى معارضه با دمكراسى كه مورد پذيرش همگان مى باشد نيز هست.