به گزارش خیمه مگ،به مناسبت سالروز رحلت جانکاه شفیعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه(س)، ‌گوشه‌ای از زندگی سراسر نور عمه سادات و نیز برکاتی که به واسطه این بانوی با کرامت شامل حال مردم ایران شده است در گفت‌وگو با محقق و پژوهشگر حوزوی حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی تقدیم می‌کند.

*ضمن تسلیت رحلت حضرت فاطمه معصومه(س) شمه‌ای از شخصیت ایشان را تشریح نمایید.

بحث درباره صدیقه طاهره میدان وسیعی می طلبد اولاً در روایات آمده است مَنْ زَارَهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ [1] «عارفا بحقها» در زیارت سایر ائمه معصومین هم آمده است در زیارت علی بن موسی الرضا‌(ع)[2] و نیز در زیارت ابا عبد الله‌(ع) آمده «من أتاه عارفا به حقه» [3]

در خصوص قید«عارفاً به حقه» و شناخت حضرت معصومه‌(س) در چند محور می‌توان سخن گفت، اول شناخت شناسنامه‌ای آن حضرت ؛ دوم: شناخت ویژگی‌ها و صفات والای آن حضرت و سوم: علت تشریف فرمایی ایشان به قم و فضائل زیارت حضرت معصومه‌(س) و در بخش پایانی «قم از دیدگاه مکتب اهل بیت‌(ع)»

*لصفاً به طور مختصر در خصوص بخش نخست، یعنی همان شناخت شناسنامه ای آن حضرت توضیح دهید.

ایشان در سال 173 ه ق در اول ماه ذی‌القعده در مدینه به دنیا آمدند و در مدینه نمو پیدا کردند، حضرت موسی بن جعفر‌(ع) اولاد بسیاری داشتند و برخی از ارباب نسب، 37 فرزند برای ایشان شمرده‌اند، اما در میان دختران موسی بن جعفر (ع) هیچ کس به عظمت و قدر و منزلت و افضلیت و برتری حضرت معصومه نمی باشد، ایشان برجسته‌ترین دختر موسی بن جعفر‌(ع) می باشند، در سال 201 هـ ق که مامون، امام رضا علیه السلام در پوشش ولایت عهدی، به ایران و مرو و خراسان آورد، یک سال بعد خواهر گرامی‌اش به عشق شوق دیدار و تجدید عهد با امام زمانش به سوی خراسان حرکت کردند، این سفر ادامه داشت تا اینکه به ساوه رسیدند و بر اساس نقل مورخین،‌ حضرت درآنجا مریض شدند و در بستر بیماری افتادند و البته داستان مفصل است، ایشان همراهانی داشته‌اند و جنگی در گرفته است و مأموران حکومتی، بسیاری از همراهان حضرت را کشتند و به خاطر این حادثه غم انگیز، حضرت تب دار و بیمار شدند ؛ بعضی از بزرگان گفته‌اند که حضرت را در شهر ساوه مسموم کردند و بعد از این جریانات حضرت سوال کردند چند فرسخ تا قم فاصله است ؟ پاسخ دادند ده فرسنگ، حضرت فرمودند: مرا به قم ببرید که من از پدرانم شنیده‌ام که قم مرکز شیعیان است، موسی بن خزرج بن سعد اشعری که از فقها و بزرگان زمان خودش بوده و در قم ساکن بوده‌، وقتی با خبر شدند حضرت در ساوه هستند، به پیشواز حضرت به ساوه رفتند و حضرت را سوار ناقه کردند و مهار ناقه آن حضرت را موسی بن خزرج اشعری گرفته و به قم آورد و حضرت 17 روز در شهر قم اقامت کردند و بعد از آن روح بلند و والای ایشان به عالم ملکوت پرواز کرد .

*حضرت معصومه‌(س) در نگاه روایات و ائمه اطهار‌(ع) از چه جایگاهی برخوردار هستند؟

حضرت معصومه از زنان کمل تاریخ اسلامند، هم از نظر شخصیت علمی و هم کمالات دیگر ؛ مرحوم علامه در بحار الانوار نقل می‌کند: عده‌ای از مردم قم به مدینه آمدند تا به محضر موسی بن جعفر برسند ولی حضرت تشریف نداشتند، مسائل و مطالب را مکتوب کردند و به دست فاطمه معصومه‌(س) دادند و حضرت سن مبارکشان بین 5 تا 6 سال بوده است و تمام مسائل را جواب دادند ؛ موسی بن جعفر‌(ع) وقتی برگشتند و به جواب‌ها نگاه کردند، غنچه لبش باز شد و فرمود: «فداها ابوها»[4] سه مرتبه فرمود پدر فدای دختری باد که در این سن کم توانسته است این سوالات سنگین را جواب دهد، اصولاً حساب اهل بیت‌(ع) از بقیه مردم جداست در سال 61 هجرت وقتی قافله اسیران را به شهر شام بردند، مردم از یزید درخواست کردند اجازه بدهد امام سجاد‌(ع) بر بالای منبر بروند تا سخنرانی کنند و فکر می‌کردند، امام مرعوب جمعیت می‌شود و مطالب یادش می‌رود و می‌خواستند حضرت را استهزا کنند، یزید حاضر نشد تا اینکه بالاخره اجازه داد و حضرت به منبر رفت و خطبه‌ای خواندند، «فضجّ الناس بالبکاء» ...*حضرت معصومه از چه عظمتی برخوردار بودند؟

در عظمت حضرت معصومه‌(س) همین مقدار بس که او برای تجدید عهد با امام رضا، سلطان سریر ارتزاق، ثامن الحجج‌(ع) از مدینه حرکت کردند، به شوق برادر و امام و رهبر معصوم خودش، رنج این راه بر خود آسان نمودند و این نشان می‌دهد که ایشان یک زن ولایت مدار است و عارف به حق امام زمان خودش می‌باشد. دوری از امام و برادر خود، ایشان را به گونه‌ای رنج می‌داد که به شوق او رنج سفر بر خود هموار کرد.

*به برخی از ویژگی ها و مقامات آن حضرت اشاره کنید؟

اول مقام شفاعت:

شفاعت در عالم قیامت از مقاماتی است که حضرت از آن مقام برخوردار هستند، چون در عالم برزخ شفاعت وجود ندارد و در روایت است وَ اللَهِ مَا نَخَافُ عَلَيْكُمْ إلَّا الْبَرْزَخَ «سوگند به خدا كه ما بر شما نگران نيستيم مگر از عالم برزخ. و امّا در قيامت چون در آنجا شفاعت بدست ماست، پس ما اولى هستيم به شفاعت نمودن از شما.)» ویژگی شفاعت و اتصاف آن حضرت به این جایگاه در زیارتنامه آن حضرت تصریح شده است.

دوم: داشتن زیارت ماثوره :

امامان‌‌(ع) ما زیارت ماثوره دارند، ولی معصوم زاده‌ها و امام زادگان زیارت نامه ماثوره ندارند مثلاً زینب کبری‌(س) آن شیر زن کربلا با آن عظمت و بزرگی و مقامات عالیه زیارت ماثوره ندارد، بعضی امام زادگان زیارت ماثوره دارند از ویژگی‌های این بانوی مکرمه اسلام این است که زیارت ماثوره از حضرت جواد‌(ع) درباره ایشان رسیده است و در زیارتنامه ایشان آمده است يا فَاطِمَةُ اشْفَعِي لِي فِي الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ [6] دختر موسی بن جعفر از تو می‌خواهم که مرا شفاعت کنی، زیرا جایگاه بلند و رفیعی داری.

خدا می‌داند از روزی که این بانوی بزرگ در قم اجلال نزول کردند، چقدر خیرات و برکات و چقدر معجزات و خوبی ها و خیرات به این سرزمین نازل شده است و چه بلاها و شروری از این سرزمین دفع شده است.

این جایگاه دختر موسی بن جعفر است که از خاندان کرم هستند ؛ در زیارت جامعه آمده است که وَ عَادَتُکُمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِیَّتُکُمُ الْکَرَم [7]

زکریا بن آدم که در قبرستان شیخان قم دفن هستند، از بزرگان و نام‌آوران و فقهای عصر خودشان هستند از اصحاب جلیل‌القدر امام هشتم بودند، نقل است که شخصی اهل قم بود، نزد امام رضا‌(ع) آمد و گفت شُقَّتِی بَعِیدَةٌ وَ لَسْتُ أَصِلُ إِلَیْکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ فَمِمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِینِی، شما در مرو خراسانی و من در بلاد بعیده ام و به شما دست رسی ندارم فَمِمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِینِی من معالم دینم را از چه کسی بگیریم حضرت فرمود : زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ الْقُمِّیِّ الْمَأْمُونِ عَلَی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا فرمود شما را حواله می‌دهم به زکریا بن آدم که امین دین و دنیای مردم است [8] و حضرت وظیفه عالمان دینی و مسئولیت عالمان دینی را اینجا بیان کرده‌اند که ایشان باید امین دین و دنیای مردم باشند و گرنه علم تنها باعث سعادت بشر نمی‌شود، همان طوری که پرنده با دو بال پرواز می‌کند، عالمانی موفق اند که علم و عمل را توأمان دارند و خود ساخته باشند. زکریا بن آدم از حضرت خواست از شهر قم بیرون بروند حضرت فرمود، شما در شهر قم بمانید خدا به وسیله شما بلایا را از شهر قم دفع می‌کند، همان طوری که بلایا را از بغداد توسط پدرم دفع کرده است [9] جایی که به برکت وجود زکریا بن آدم بلا دفع شود، دختر مو سی بن جعفر جای خود دارد ؛ 13 قرن است که این بانوی بزرگوار در این شهر نزول اجلال کرده اند و منشأ برکات الهی بوده است و از همه مهم‌تر، شکل گرفتن حوزه علمیه قم در منطقه کویری و نیمه بیابانی قم است، اما خداوند آنقدر این بانوی بزرگوار را منشأ خیرات قرار داده که قم ام القرای جهان شده است.

حضرت معصومه‌(س) هم دختر امام و هم عمه امام و هم خواهر امام است، شفاعت مختص به آخرت نیست بلکه از همین دنیا شروع می‌شود و به آخرت می‌رسد.

زریه پیامبر هر کجا باشند چه در مشرق و مغرب بلخ و بخارا و عراق باز هم نسل پاک پیامبرند.

گر ز مغرب بر زند خورشید سر

عین خورشید است نه چیز دگر

«آفتاب»، «آفتاب» است ولو از مغرب زمین طلوع کند، هر کجا فرزندان رسول اکرم‌(ص) باشند «فرزندان فاطمه» باشند منشأ خیراتند.

در ادامه زیارت حضرت آمده است که « فانّ لکِ عندالله شان من الشان» یعنی تو شأنی داری که عقول بشر نمی‌تواند به آن «شأن» برسد و واقعا بهت آور و توصیف ناپذیر است و این جمله را هزاران نفر گفته‌اند و نه اشخاص عادی و معمولی؛ امام خمینی‌(ره) که معمار انقلاب است، بعد از 16 سال تبعید اولین کاری که بعد از ورود به این شهر مقدس انجام می دهد زیارت حضرت فاطمة معصومه‌(س) است و دست به سینه در مقابل دختر موسی بن جعفر می‌گوید: یا «فاطمة اشفعی فی الجنه» همه عالمان ما از این بانوی گرامی می‌خواهند که مشمول شفاعت ایشان قرار بگیرند .

*آیا روایاتی نیز از آن حضرت نقل شده است؟

بله، فاطمه معصومه (س) در سلسله روات و محدثین است، باید متذکر این مطلب شد، احادیثی داریم که روات آن احادیث همه یکسان هستند، مثلاً در در خصوص امام حسن مجتبی‌(ع) وارد شده: عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَنِ حَسَنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ(ع) إِنَّ أَحْسَنَ الْحَسَنِ الْخُلُقُ الْحَسَنُ[10] درباره دختر موسی بن جعفر‌(ع) هم روایت داریم. عن فاطمه بنت علی بن موسی‌الرضا، عن فاطمه موسی بن جعفر عن فاطمه بنت جعفر بن محمد عن فاطمه بنت محمد بن علی عن فاطمه بنت الحسین عن فاطمه الاطهر، این روایت معروف به روایت فاطمیات است، که به طور مسلسل از فاطمه شروع شده و به فاطمه ختم شده است، از زبان فاطمه زهرا (س) نقل کرده که «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» [11] و همینطور راوی حدیث منزلت که پیامبر (ص) امیر المومنین (ع) را جانشین خودش کرد فرمود أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي[12] که در سلسله سند دختر موسی بن جعفر‌(ع) قرار دارند و همینطور روایتی است که پیامبر‌(ص) در شب معراج، به آسمان رفتند و فرمود مرا وارد بهشت کردند و قصری دیدم و... آنجا نوشته بود « لا اله الاّ الله، محمد رَسُول الله، عَلیٌ وَلی القَوْم» [13] که این بشارتی، است برای شیعیان و محبین اهل بیت‌(ع) بود، راوی این روایت نیز حضرت معصومه‌(س) است، او انسانی ولایت مدار و فهیمه و عالمه و هم بانوی حجاب می‌باشند.

*عبادت در باور آن حضرت چه جایگاهی داشته است؟ فاطمه معصومه(س) در عفاف، حجاب، عبادت و بندگی مخلصانه پروردگار، سرآمد است، یکی از زنان الگوی نمونه تاریخ صدر اسلام است، در شرح حال نوشته‌اند ایشان در همین مدت کوتاهی که در قم بودند، محراب عبادت و بندگی داشتند؛ عالی‌ترین مقام برای انسان آن است که به مقام عبودیت و سرسپردگی برسد و اساس اسلام بر اساس عبودیت است، اگر ما دانستیم پیامبر اکرم‌(ص) صادق و مصدِّق است، دیگر در این مکتب، چون و چرایی وجود ندارد و هر چه او دستور می‌دهد، باید بدون چون و چرا بپذیریم، بزرگان ما همه انکسار در ذات مقدس ربوبی داشته‌اند، امام صادق‌(ع) می‌فرماید: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَأْكُلُ أَكْلَ الْعَبْدِ وَ يَجْلِسُ جُلُوسَ الْعَبْدِ وَ يَعْلَمُ أَنَّهُ عَبْدٌ [14] رسول خدا‌(ص) مانند بردگان روی زمین می‌نشست و مثل ایشان غذا می‌خورد و باورش آمده بود که بنده خداست و بنده از خود چیزی ندارد، فانی در اراده خداست، خواست و مشیت او فانی در خواست و مشیت او است، فقط خدا را می‌بیند و از خود هیچ اختیاری قائل نیست، انسان در سایه عبودیت به هر آنچه که بخواهد برسد می‌رسد و در همین 17 روزی که این خانم به قم تشریف آوردند، محراب نماز داشتند و بعد از 13 قرن، این محراب عبادت در محله میرقم محفوظ است، عفاف و حجاب حضرت و بندگی، عبودیت و ولایت مداری‌ آن حضرت همه برای بانوان با فضیلت و زنان مسلمان درس است.

*س: چهار امام معصوم، جایگاه معرفتی آن حضرت را بیان کرده اند، لطفاً در این خصوص توضیح دهید؟

در باب زیارت حضرت معصومه‌(ص) از 4 امام معصوم‌(ع) روایت نقل شده، نخست این که هنوز حضرت معصومه‌(س) به دنیا نیامده بودند و شاید امام کاظم (علیه السلام) ازدواج نکرده بودند، این حدیث گوهر بار را امام صادق آل محمد که بنیان گذار نهضت علمی جهان اسلام است بیان کرده‌اند: «إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِينَةُ وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حَرَماً وَ هُوَ الْكُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِيهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي تُسَمَّى فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»[15] جدمان امیر الومنین حرمی دارد در کوفه و پیامبر‌(ص) حرمی دارد در مدینه و ما اهل بیت عصمت و طهارت حرمی داریم در قم و روزگاری می‌رسد که از پسرم، دختری به دنیا می‌آید که هر که او را زیارت بکند از اهل بهشت است، امام کاظم‌(ع) نیز فرمودند: که «فداها ابوها»

امام رضا علیه السلام در خصوص خواهر گرامیشان فرمودند: مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ مخصوصاً تاکید بر «عارفا» می‌کند تا بدانیم که ایشان از چه تباری هستند، ایشان از تبار پاکان هستند و آیه تطهیر درشان ایشان وارد شده است.

امام جواد (علیه السلام) فرمودند: «من زار عمتی به قم، له الجنه» [16] هر که عمه بزرگوار مرا زیارت کند بهشت بر او واجب است، چهار معصوم درباره فاطمه معصومه‌(س) روایت می‌کنند درباره بانویی که در 28 سالگی از دنیا رحلت می‌کنند .

* علمای ما چقدر به زیارت ایشان اهتمام داشته‌اند و زیارت و ملاقات قبر این بانوی مکرمه چقدر گره گشا بوده است ؟

مرحوم شیخ عباس قمی که افتخار قم و اهل قم هستند و چشم و چراغ حوزه‌های علمیه‌اند، کتابهای فراوانی نوشته‌اند، یکی از کتاب های ایشان کتاب «فوائد الرضویه» است و آن را که در کنار مرقد امام رضا‌(ع) نوشته‌اند؛ این کتاب باید برای طلبه‌ها کتاب بالینی باشد، چون مطالعه زندگی علما، همت طلبه‌ها را بالا می‌برد و غرور آدمی را می‌شکند و باعث رشد آدمی است، شیخ عباس قمی 60 سال عمر کرده و حدود 65 کتاب نوشته است که یک کتاب او مفاتیح‌الجنان است و در هر خانه در کنار یک قرآن یک مفاتیح الجنان وجود دارد، سه دوره بحار الانوار را از اول تا آخر مطالعه و به نام سفینة البحار تلخیص کرده، من از بزرگان شنیده‌ام از حضرت آیت الله خویی که هم از نظر شاگرد پروری و هم در فقه و اصول و تفسیر و رجال شیخ طائفه روزگار ما بوده‌اند، سئول کردند. اگر فرضا شما را در جای زندانی کنند و شما را در انتخاب یک کتاب آزاد بگذارند چه کتابی را انتخاب می‌کنید می‌گوید : کتاب «سفینة البحار»، شیخ عباس قمی در کتاب فوائد المرضویة می‌فرماید : صدر المتالهین شیرازی که فیلسوف الهی است و بعد از گرفتاری‌ها و ابتلائاتی که برای او پیش آمده است به شهر قم می‌روند، چون روایت داریم که إِذَا عَمَّتِ الْبُلْدَانَ الْفِتَنُ فَعَلَيْكُمْ بِقُمَّ وَ حَوَالَيْهَا وَ نَوَاحِيهَا [17] خدا تضمین کرده که قم و نواحی قم را از بلایا دور کند از همین رو او به روستای کهک که 4 فرسخ تا قم فاصله دارد می‌رود.

وقتی مرحوم صدرالمتألهین در مباحث علمی غور می‌کرد و به مشکل علمی برمی خورد، از کهک پیاده به قم می‌آمد و به زیارت حضرت معصومه (س) مشرف می شدند و راز علمی او گشوده می‌شد و دوباره به کهک بر می‌گشتند .

از امتیازات مردم قم سبقت در اسلام و تشیع است، از روزی که اسلام را اختیار کردند، اسلام علوی را انتخاب نمودند، متصلب در دین و عاشق اهل بیت عصمت‌ و طهارت(ع) بودند، لذا سابقه تسنن در مردم قم وجود ندارد که از افتخارت مردم قم است، در روایتی آمده است لَوْ لَا الْقُمِّيُّونَ لَضَاعَ الدِّين[18] اگر قمیین نبودند، دین ضایع می‌شد، «لولا القمیین لاَِندرست آثارَ النبوة» اگر قمییین نبودند، آثار نبوت مندرس می‌شد، «هُمُ الْفُقَهَاءُ الْعُلَمَاءُ الْفُهَمَاءُ، هُمْ أَهْلُ الدِّرَايَةِ وَ الرِّوَايَةِ وَ حُسْنِ الْعِبَادَةِ»[19] روایت فراوان درباره مردم قم، ولایت مداری و دین داری، علم و فضل مردم قم وارد شده است و این نشان می‌دهد که اهل بیت‌(ع) از همان روز اول نگاه مثبت به مردم قم داشته‌اند، حدیثی است که واقعاً این حدیث بهت آور است و نشان از اتصال معصومین به غیب است، روزی حضرت امام صادق(ع)‌ در میان اصحاب و یاران نشسته بودند، قم و اهل قم که به میان آمد حضرت فرمود سَتَخْلُو كُوفَةُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ يأزر [يَأْرِزُ] عَنْهَا الْعِلْمُ كَمَا تأزر [تَأْرِزُ] الْحَيَّةُ فِي جُحْرِهَا ثُمَّ يَظْهَرُ الْعِلْمُ بِبَلْدَةٍ يُقَالُ لَهَا قُمُّ وَ تَصِيرُ مَعْدِناً لِلْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ، کوفه مهد علوم اسلامی بوده است و بزرگان شاگردان ائمه ما اهل کوفه بوده‌اند کوفه در آن روزگار مهد علم و تفقه بوده است، حضرت فرمودند روزگاری می‌رسد كَمَا تأزر [تَأْرِزُ] الْحَيَّةُ فِي جُحْرِهَا همان طوری که مار، در لانه‌اش چمبر می‌زند، علم از کوفه جمع می‌شود و سر از قم در می‌آورد وَ تَصِيرُ مَعْدِناً لِلْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ [20] و قم مرکز و مدار علم و فضیلت می‌شود و امروز این وعده امام صادق ( علیه السلام ) تحقق پیدا کرده است و قم ام القرای جهان اسلام است و کانون توجه همه جهانیان قرار گرفته است و همه این‌ها به برکت قدوم مبارک حضرت فاطمه معصومه (س) است.

*سروده‌ای از یک مرجع تقلید

حسن ختام بحث، سروده‌ای از آیت‌الله العظمی وحید خراسانی است که بیانگر اوج ارادت این مرجع تقلید به ساحت قدسی حضرت فاطمه معصومه (س) است.

آن ماه منیر و مهر تابان

عکسی بود از قم و خراسان

ایران شده روح بخش ارواح

مشکات صفت به این دو مصباح

شیطان به خطاب قم براندند

پس تخت تو را به قم نشاندند

اینجا نه بهشت و جای حواست

ناموس خدا جایش اینجاست

عصمت شده پای بند مویش

ای علم و عمل مقیم کویش

هر کس به درت به یک امید است

محتاج‌تر از همه وحید است