یکی از حقوق بسیار مهمی که اسلام برای زنان در خانواده در نظر گرفته، پرداخت نفقه از سوی همسر است. بر این اساس در گفت‌وگویی با دکتر طاهره محسنی، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس مسائل دینی، دلایل واجب بودن پرداخت نفقه از سوی مردان برای همسرشان را مورد بررسی قرار دادیم تا دلایل و احکام این دستور اسلامی، برای همه تبیین شود.

دکتر محسنی در این گفت‌وگو تأکید کرده است که: «نفقه مقدار مشخص و ثابتی ندارد تا همه مردان مجبور باشند مقدار مشخصی از درآمد خود را به زن پرداخته و یا مسکن و خوراک و پوشاک ثابت و معینی برای همسرشان تهیه کنند. درواقع هر مردی بنا بر توانایی اقتصادی خودش باید نفقه همسرش را تعیین کند. طبیعی است هر اندازه مرد از نظر اقتصادی در وضعیت بهتری بوده و درآمد بیشتری داشته باشد، باید نفقه بهتری به همسرش بپردازد و اگر توانایی مالی کمی دارد و در فقر به سر می‌برد، باید به‌اندازه دارایی‌اش نفقه بدهد.»

بخش دوم و تکمیلی این گفت‌وگو را می‌خوانید:

دلایل واجب بودن نفقه

چرا پرداختن نفقه این اندازه مورد تأکید قرار گرفته است؟ درواقع می‌خواهیم دلایل واجب بودن نفقه را طبق دستورات قرآن کریم بدانیم.

برای پاسخ دادن به این سؤال باید دقت شود که در قرآن کریم، آیات متعددی درباره وجوب نفقه زن نازل شده است. این نکته به آن مفهوم است که اسلام توجه به خصوصی نسبت به زنان و رعایت حقوق آنها دارد. به عنوان مثال خداوند در آیه 233 سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند و برای آن کس که فرزند برای او متولد شده (پدر)، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن) بپردازد (حتی اگر طلاق گرفته باشد).» پس پرداختن نفقه در دوران شیرخوارگی فرزند حتی اگر زن و شوهر از یکدیگر طلاق گرفته باشند، بر مرد واجب است.

یا در آیه 6 سوره مبارکه طلاق در این باره تأکید می‌کند که مرد باید به‌اندازه دارایی خودش در حق همسرش نفقه بپردازد: «أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنتُم مِن وُجْدِکُمْ... لِیُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ؛ آن‌ها را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید... آنان که امکانات وسیعی دارند، باید از امکانات وسیع خود انفاق کنند و آن‌ها که تنگدست هستند، از آنچه خدا به آن‌ها داده انفاق نمایند.»

با توجه به این آیات شریفه می‌توان گفت که نفقه نوعی انفاق است که مرد در حق همسرش انجام می‌دهد. این مفهوم در آیه 34 سوره مبارکه نساء هم تأکید شده که: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ؛ مردان، سرپرست و نگهبان زنان‌اند، به دلیل برتری‌هایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به دلیل انفاق‌هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می‌کنند.»

در روایات مربوط به اهل بیت علیهم‌السلام هم در خصوص واجب بودن پرداخت نفقه چه مطالبی مطرح شده است؟

در سبک زندگی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم‌السلام و همچنین در احادیث و روایت‌های آن بزرگان نکات بسیار مهمی درباره نفقه زنان یادآوری شده است. اهمیت این موضوع تااندازه‌ای است که پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در حجةالوداع نکات بسیار مهمی را یادآوری کرده و در میان سخنان خود فرمودند: «درباره حقوق زنان از خدا پروا کنید. زیرا شما آن‌ها را به عنوان امانت الهی در اختیار گرفته‌اید و  آنان را با کلمه الهی (عقد و نکاح) بر خودتان حلال کرده‌اید؛ تأمین شایسته خوراک و پوشاک آن‌ها بر عهده شماست.»

همچنین در جلد دوم کتاب دعائم الاسلام از امام جعفر صادق علیه‌السلام روایت شده است که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نهی فرمودند از اینکه مردی سیر باشد در حالی که همسر و فرزندانش گرسنه هستند. آن حضرت با این مضمون فرمودند: «ضایع کردن اهل و عیال و شانه خالی کردن از قبول بار مسئولیت آن‌ها موجب هلاکت و نابودی مرد خواهد شد.»

از طرف دیگر مردی که پرداخت نفقه به همسر خود سر باز می‌زند و اداره امور او را به گردن دیگران می‌اندازد، نه‌تنها خودش را انسانی غیر قابل اعتماد معرفی می‌کند، بلکه آسیب‌های بسیاری را متوجه همسر و فرزندانش می‌کند. در کتاب عقاب الاعمال روایت‌هایی درباره بی‌مسئولیتی مردان نوشته شده است.

ازجمله اینکه پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در این باره فرموده‌اند: «کسی که حقوق همسر و فرزندانش را ضایع کند و موجب قطع صله‌رحم شود، خداوند در روز قیامت او را از احسان خود محروم خواهد کرد، و خداوند او را در روز قیامت ضایع می‌کند. و شخصی را که خداوند متعال او را ضایع کند، از گروه هلاک شوندگان خواهد بود.»

همچنین در جلد سوم کتاب من لا یحضره الفقیه نوشته شده که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرموده است: «ملعون و نفرین شده است کسی که اهل و عیال خود را ضایع کرده و بار مسئولیت آن‌ها را بر عهده دیگران بگذارد.»

در مقابل این افراد، کسانی هستند که عهده‌دار مسئولیت همسر و فرزندان خود می‌شوند و برای پاسخ دادن به نیاز آن‌ها از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند. در همین مورد پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمود: « مردی که در راه رفع نیازهای همسر و فرزندان خود سعی و تلاش می‌کند و او با این سعی و تلاش در زمانی که فرزندان کوچک هستند، عفت و پاک‌دامنی را به آن‌ها آموزش می‌دهد و خداوند به وسیله او همسر و فرزندانش را بی‌نیاز می‌کند، چنین شخصی مستحق اجر و ثواب بسیاری خواهد بود. »

آیا هزینه برای خریدهای غیر ضروری، حکم نفقه را دارد؟

گاهی پیش می‌آید که خانمی قصد دارد برای اقوام و دوستان خود هدیه بخرد. آیا پولی که همسر به این منظور به او پرداخت می‌کند، حکم نفقه را دارد؟

پرداختن پول به همسر برای خریدن هدیه برای اقوام و دوستانش مشمول نفقه نمی‌شود، اما عرف بر این است که مرد برای جلب رضایت همسرش تا اندازه متعارف - حدتوان - از این کار دریغ نداشته باشد.

از طرف دیگر تهیه هدیه برای همسر در ضمن نفقه می‌تواند موجب دلگرمی او به ادامه زندگی مشترک شود. ولی در شرایطی که مرد نفقه زن را نمی‌پردازد، طبیعی است که هدیه‌ای هم برایش نمی‌خرد. به این صورت است که هدیه دادن در خانه او به کلی ممنوع می‌شود و ممکن است اگر همسرش با پس‌انداز شخصی‌اش هدیه‌ای برای او بخرد، به جای خوشحال شدن، ناراحت شود و داد و بیداد راه بیندازد که چرا پول بی‌زبان را حرام کردی.

از طرف دیگر، به نظر مردی که در تهیه خوراک و پوشاک برای همسرش بخل می‌ورزد، خرید کردن هر چیز ضروری، غیرضروری به نظر می‌رسد و بهتر است به جای آن در بانک پول پس‌انداز شود. خرید برای مهمانی هم که اصلاً محلی از اعراب ندارد و دور ریختن پول به حساب می‌آید.

آسیب‌ها و مشکلات درنتیجه سر باز زدن از حکم الهی

وقتی تا این اندازه نسبت به پرداخت نفقه تأکید شده، حتماً سر باز زدن از آن، آسیب‌ها و مشکلاتی را به همراه دارد. هرچند نمی‌توان تمام مشکلاتی را که احتمال دارد در کمین خانواده‌ای که نفقه در آن پرداخت نمی‌شود، در یک جا مطرح کرد. اما خوب است که نمونه‌هایی از این مشکلات را بشناسیم.

بله. یکی از آسیب‌های پرداخت نکردن نفقه، جدایی عاطفی میان همسران است. مشخص است مردی که تعهدی در قبال پرداخت نفقه و خرجی همسرش ندارد و از نیازهای مادی او چشم‌پوشی کرده است، نمی‌تواند توجهی به نیازهای عاطفی همسرش داشته باشد. در کتاب غررالحکم نوشته شده که امام علی علیه‌السلام فرموده‌اند: «بخل ورزیدن مرد نسبت به همسرش و پدر نسبت به فرزندانش، موجب نفرت آن‌ها از او می‌شود.» به این صورت فاصله عمیقی در روابط زن و شوهر ایجاد می‌شود. سایه دائمی این بخل در پرداختن نفقه در زندگی مشترک، باعث جدایی آن‌ها از هم می‌شود چون مرد نمی‌تواند نیازهای عاطفی و روحی روانی همسرش را برآورده کند. بگذریم از اینکه رفع نیازهای دیگر به طور کامل از یاد رفته است.

از طرف دیگر سر باز زدن از پرداخت نفقه، زمینه فقر و تنگدستی می‌شود. همان طور که در جلد پنجم کتاب الکافی نوشته شده که یک نفر از امام صادق علیه‌السلام درباره مفهوم اسراف در بخشیدن مال پرسید. آن حضرت تعریف کرد که: مردی از انصار کشاورزی می‌کرد. اما هنگامی که محصول خود را درو می‌کرد، تمام محصول را به دیگران می‌بخشید و چیزی برای همسر و خانواده خودش باقی نمی‌گذاشت. به همین دلیل خانواده‌اش تهیدست می‌شدند درحالی‌که زن حق نفقه داشت. خداوند متعال، کار این شخص را مورد مذمت قرار داده و آن را اسراف نامید.

در چنین خانواده‌ای مادیات، محور اصلی می‌شود. چون وقتی شوهری از تهیه نفقه که اولین و ساده‌ترین نیاز زن هستند سر باز بزند، بگومگوها و مشاجرات همیشه بر سر مسائل مادی خواهد بود. به این صورت، ارتباط زن و شوهر به بحث‌ها و رفع نیازهای مالی محدود می‌شود و جایی برای روابط عاطفی و معنوی باقی نمی‌ماند.