کتابهای خطی و قدیمی مرتبط با زندگانی حضرت زهرا( س)را میتوان به سه دستهٔ کلی تقسیم کرد: متون حدیثی مشتمل بر فضایل و مناقب آن حضرت از لسان ائمهٔ معصومین( عهم)و مشتمل بر فرمایشات آن حضرت، متون تاریخی شامل شرح زندگانی آن حضرت و کتابهایی در شرح زندگانی و فضایل و مناقب آن حضرت.
دربارهٔ زندگانی ائمه( عهم)و به طور خاص حضرت زهرا( س) منابع مختلفی در بین کتابهای خطی و قدیمی وجود دارد. طبیعتا از قرن چهارم و پنجم این منابع شروع میشود و کتب اربعهٔ شیعه شکل میگیرد. چون پیش از کتب اربعهٔ حدیثی شیعه، قاعدتا کتب شاگردان ائمهٔ معصومین( عهم) بود.
یک اصل نامگذاری
چهارصد اصل یعنی چهارصد شاگرد از شاگردان امام باقر( ع) و امام صادق( ع) و امام رضا( ع) که سخنان آنان را در موضوعات مختلف مکتوب میکردند. هر کدام به عنوان یک اصل نامگذاری شدند.
در قرن پنجم، کتب اربعهٔ حدیثی شیعه شکل میگیرد و بعد تمام این اصول چهارصدگانه جمعآوری و نظم و ترتیب داده میشود. مثل «کافی» کلینی که در دو بخش فروع و اصول دین و احادیث اخلاقی تنظیم شده یا کتاب «من لایحضره الفقیه». از این زمان شروع میشود و همینطور ادامه پیدا میکند.
بخشی از کتابهای حدیثی، زندگینامهٔ ائمه( عهم) است. همچنان که در زمان صفویه، «بحارالانوار» مرحوم مجلسی، زندگینامهٔ حضرت فاطمه زهرا( س) است. نهایتا یکی از متونی که در آن زندگینامهٔ حضرت زهرا؟ س؟ را میبینیم کتب حدیثی است که علمای شیعه جمعآوری کردند.
تعدادی متون حدیثی، احادیث اهل سنت را در مورد حضرت زهرا( س) و مناقب و فضایل ایشان جمعآوری کردند ولیکن متون شیعی دیگری که در مورد زندگانی حضرت زهرا( س)نوشته شده، بخشی از کتابهای تاریخی است.
آنهایی که تاریخ اسلام را در دورههای مختلف از زمان پیامبر تا زمان غیبت ادامه دادند بخشی وارد زندگی معصومین شدند که بخشی هم زندگانی حضرت زهرا( س) است. بخشی هم ترکیبی از احادیث و روایات و شرح حال زندگی و این جنبههاست. بخشی مناقب و فضایل حضرت زهرا( س) است. بخشی زندگینامهٔ حضرت زهرا( س) است و بخشی جنبهٔ مصیبتنامه دارد.
تغییر فضای سیاسی از بنیامیه به بنیعباس
در تغییر فضای سیاسی از بنیامیه به بنیعباس، یک فضای باز سیاسی تشکیل شد که ائمه( عهم) به راحتی میتوانستند جلسات درس تشکیل دهند، امام باقر(ع) و امام صادق( ع) شاگردان متعددی داشتند. ائمهٔ(عهم) بعدی هم همینطور که تا زمان امام حسن عسکری(ع)، شاگردان امام رضا( ع) تعدادشان بیشتر از بقیه است. میگوییم این چهارصد اصل شاگردان ائمهٔ معصومین؟ عهم؟ است که شناسایی شده بود وگرنه قاعدتا تعداد شاگردان بیشتر بود. مثلا خود «بحارالانوار» مجلسی وقتی جستوجو کرد، گروه متعدد شاگردانش را به کتابخانههای مختلف دنیا فرستاد تا نسخههای قدیمی را پیدا کنند. اصول بیش از چهارصد اصل بود. ولی این چهارصد اصل بیشتر شهرت پیدا کرد و نسخههایشان در دسترس است.
این چهار صد اصل مبنای کتب حدیثی شیعه و منابع حدیثی شیعه است که بخشی احادیث حضرت زهرا؟ س؟ و احادیثی که ائمه؟ عهم؟ در مورد حضرت زهرا؟ س؟ گفتند و شرح زندگانی که از ائمه؟ عهم؟ سوال میکردند.
احادیث در مورد حضرت زهرا؟ س؟
در قرن چهارم و پنجم نظم و ترتیب پیدا کرد و طبقهبندی و دستهبندی شد. قبل از آن در بین هر یک از این اصول، بدون نظم و ترتیب خاص اینها را یادداشت میکردند و بعد مولفین کتب اربعهٔ شیعه در قرن پنجم، اینها را تفکیک موضوعی کردند، مستند کردند و ادامه پیدا کرد.
نهایتا آن احادیثی که در مورد حضرت زهرا؟ س؟ و در مناقب از لسان ائمه؟ عهم؟ دیگر ما در قالب روایت است، در این اصول بود. شاگردان ائمه؟ عهم؟ سوال میکردند و پاسخ دریافت میکردند. بخشی هم در کتابهای تاریخی وقتی تاریخ اسلام را مورخین مینوشتند، بیان شد. بخشی زندگینامهٔ پیامبر؟ ص؟ و حضرت علی؟ ع؟ و حضرت زهرا؟ س؟ در مقطع تاریخی بود که مجموع اینها زندگی حضرت زهرا؟ س؟ را در ابعاد مختلف پوشش میدهد.
منابع قدیمی و نسخ خطی
دربارهٔ منابع قدیمی و نسخ خطی موجود دربارهٔ حضرت فاطمه؟ س؟ باید بگویم که بخشی از کتب خطی مرتبط در رسالههای مربوط به زندگانی و فضایل آن حضرت موجود است و بخش دیگر از این آثار در کتابهای مربوط به شرح زندگی ائمهٔ معصومین؟ عهم؟ موجود است که در آنها دربارهٔ تاریخ ولادت و مناقب حضرت فاطمه؟ س؟ مکتوباتی وجود دارد.
در حوزهٔ رسالههای موجود میتوان به کتاب خطی مناقب «فاطمه الزهرا؟ س؟» و «نسخ خطی فضایل حضرت زهرا؟ س؟»، «رسالهٔ المکیه فی فضل سیدتنا فاطمه الزهرا؟ س؟» و چاپ سربی «مسند فاطمه الزهرا؟ س؟» اشاره کرد.
کتاب خطی «مناقب فاطمه الزهرا؟ س؟» تالیف ابراهیم میرغنی سودانی از مشایخ طریقهٔ ختمه در سودان است. این کتاب خطی رسالهٔ مختصری است در بیان فضایل و مناقب حضرت زهرا؟ س؟ که در پنج فصل گردآوری شده است. فصل اول: نسب، فصل دوم: ولادت حضرت، فصل سوم: ازدواج حضرت، فصل چهارم: بیان احادیث و فضایل و کرامات حضرت و فصل پنجم: وفات حضرت فاطمه؟ س؟ است که در کتابخانهٔ مرعشی نگهداری میشود.
«نسخ خطی فضایل حضرت زهرا( س)»، مولف این نسخهٔ قدیمی مشخص نیست ولی کاتب آن گل محمد سندی نام دارد. در این نسخهٔ خطی به فضایل حضرت زهرا( س) پرداخته شده است. این نسخه خطی در کتابخانهٔ «گنج بخش» در کشور پاکستان نگهداری میشود. «رساله المکیه فی فضل سیدتنا فاطمه الزهرا( س)» مولف کاظم ابن قاسم رشتی در سال ۱۲۵۶ کتابت شده است. این نسخهٔ خطی رسالهای در بیان مناقب و فضایل حضرت فاطمه الزهرا؟ س؟ است و در بخشهایی از این نسخهٔ خطی دربارهٔ ولادت حضرت و کرامات و برکات وجود ایشان نوشته شده است.
کتاب «مسند فاطمه الزهرا(س)»
کتاب «مسند فاطمه الزهرا(س)» چاپ سربی است و عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی آن را تالیف کرده است. این کتاب شامل مختصری از زندگی حضرت است و در ابتدای کتاب درباره ولادت آن حضرت نوشته شده است. این کتاب در کتابخانه مرعشی نگهداری میشود.
دستهٔ دوم از کتابهای مربوط به شرح زندگی ائمهٔ معصومین( س) و تاریخ ولادت و مناقب حضرت فاطمه؟ س؟ است. نسخهٔ خطی «کشف الغمه فی معرفهالائمه» مولف علی بن عیسی اربلی در قرن هفتم قمری از کتابهای مربوط به تاریخ زندگی پیامبر(ص)و حضرت زهرا(س) است. این کتاب گردآوری شده از منابع اهل سنت در کتابخانهٔ وزیری یزد موجود است.
کتاب «ریاض المومنین فی احوال المعصومین»
«ریاض المومنین فی احوال المعصومین» تالیف ابوالقاسم بن محمد لاهیجی از دیگر نسخ خطی موجود در این زمینه است. این نسخهٔ خطی شامل چهارده روضه در احوالات چهارده معصوم( عهم) است و یکی از روضهها به ولادت و شرح زندگی حضرت فاطمه( س)اختصاص دارد. نسخههای متعددی از این کتاب در کتابخانههایی، چون کتابخانه آیتالله حکیم در نجف، حسینیهٔ شوشتریها در عراق، کتابخانهٔ جزایری نجفی در عراق و کتابخانهٔ آیتالله مرعشی در قم موجود است.
نسخهٔ خطی «ریاض المعصومین فی مدح النبی و ائمه الدین» تالیف محمدامین شریعتمدار تالیف در سال ۱۳۰۹ قمری در فضایل و مناقب حضرت رسول اکرم( ص) و ائمهٔ معصومین( عهم) و همچنین حضرت فاطمه زهرا( س)است. این کتاب برگرفته شده از کتابهای شافعیان است که در کتابخانهٔ دانشگاه بوعلی همدان و کتابخانهٔ ملک تهران موجود است.
کتاب «تذکره الخواص من الامه فی فضائل الائمه»
«تذکره الخواص من الامه فی فضائل الائمه» دربارهٔ سیرهٔ ائمه معصومین است که از سبط ابن جوزی متعلق به قرن هفتم منتشر شده و مجموعه مستندی در سیرهٔ حضرت علی؟ ع؟ و حضرت زهرا(س) و یازده فرزند آنان و به همراه مناقب و فضائل آن بزرگواران از طرق مشهور اهل سنت است که در کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی نگهداری میشود. در باب یازدهم این کتاب ذکر حضرت خدیجه الغرا و فاطمه زهرا( س)است. این نسخهٔ خطی در کتابخانههای مجلس شورای اسلامی، کتابخانهٔ مرعشی دانشگاه تهران، کتابخانهٔ مدرسه صدر بازار در اصفهان، کتابخانهٔ مدرسه غرب همدان، کتابخانهٔ گلپایگانی، کتابخانهٔ ملک و کتابخانهٔ ملی ایران موجود است.
نسخههایی در کتابخانههای ایران
کتاب «ناسخ التواریخ» نوشتهٔ محمدتقی سپهر متعلق به قرن ۱۳ است. این کتاب یک دورهٔ تاریخ از آغاز آفرینش انسان تا زمان قاجار را در برمیگیرد که جلد چهارم از کتاب دوم به شرح زندگانی حضرت زهرا( س) اختصاص دارد.
نسخههای متعددی از این کتاب در کتابخانههایی همچون مجلس شورا، کتابخانهٔ مدرسهٔ رضویه، کتابخانهٔ کاخ گلستان، چندین نسخه در کتابخانهٔ ملی، کتابخانهٔ ملک، کتابخانهٔ مسجد اعظم قم و کتابخانهٔ مرعشی موجود است.
«بحار الانوار: الجامعه لِدُرر اخبار الائمه الاطهار» نوشتهٔ علامه محمدباقر مجلسی و متعلق به قرن ۱۱ و ۱۲ است. این نسخهٔ خطی از مفصلترین منابع مربوط به حدیث و دایرهالمعارف بزرگ شیعه است. بخشی از این مجموعه بزرگ حدیثی به تاریخ ائمه( عهم)اختصاص دارد و یکی از مجلدات مربوط به تاریخ زندگانی حضرت زهرا( س) است.
کتاب «فاطمهالزهرا(س)» علامه امینی
کتاب «فاطمهالزهرا( س)» به گفتار علامه امینی، توسط انتشارات امیرکبیر از جمله آثار مهمی است که چاپ نوزدهم رسیده است.
این کتاب گفتارهایی از علامه امینی، صاحب کتاب ارزشمند الغدیر، در خصوص فضایل، مناقب و مقام والای حضرت زهرا( س) است که به کوشش حبیب چایچیان (حسان) تدوین شده است.
حاج کریم رومنا (دستمالچی) که تنها مخاطب علامه امینی هنگام بیان مطالب این کتاب بوده است، این مطالب را در نوارهایی منحصر به فرد ضبط کرده است. پانزده سال بعد این نوارها در اختیار حبیب چایچیان، شاعر پرآوازه آیینی، قرار گرفته است تا با تنظیم جملات و بازنویسی کامل آن گفتار، بدون اینکه در مفهوم مطالب سنگین کتاب کوچکترین تغییری حاصل شود، آن را به صورت یک کتاب تدوین و آماده کند.
حسان در مقدمه کتاب «فاطمهالزهرا(س)» مینویسد: «در همان ایام که دوست بزرگوارم تصمیم به پیاده کردن نوارها گرفت و مرا برای این کار مهم انتخاب کرد و در تسریع انجام آن تأکید و اصرار داشت، شبی در یک رؤیای صادقانه علامه امینی را دیدم که بر فراز تختی نشسته است و جمعی از علاقهمندان و عاشقان مقام والای حضرت زهرا( س)بر گرد او ازدحام نموده و بیتابانه درخواست انتشار آن فرمایشها را داشتند. همانگونه که علامه امینی در زمان حیاتش، با لحنی گیرا و دلنشین، دستور میداد در مجالس علمی و آموزندهاش به قرائت اشعارم مفتخر شوم، در آن رؤیای صادقه نیز، در حالی که با دست به سوی من اشاره میکرد، فرمود: «(حسان) مأمور انجام این کار است. «کتاب در دو بخش به توضیح مناقب و فضائل حضرت زهرا( س) میپردازد.
در بخش اول با بررسی آیاتی مربوط به آن حضرت، فضایل حضرت زهرا( س) از منظر قرآن مطرح میشود و در بخش دوم روایات و احادیث مرتبط با آن حضرت شرح داده خواهد شد.
چاپ نوزدهم کتاب «فاطمهالزهرا( س)» توسط انتشارات امیرکبیر در ۱۱۹ صفحه و به قیمت ۹۰ هزارتومان منتشر شده است.