به گزارش خیمه مگ، وجود مبارک حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، فراتر از باروهای مذهبی یا سخنان عالمان مسلمان، در میان شرق‌شناسان غالبا اروپایی نیز مورد توجه بوده و در کتاب‌ها و منابع مختلفی می‌توان دیدگاه مستشرقین در مورد این وجود مبارک را یافت.

مستشرقین غالبا دو نگاه در مورد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها دارند، گروهی از آنان غالبا به تکیه و اعتماد بر منابع اروپایی یا منابع غیراسلامی، شخصیت ایشان را نقد و تضعیف کرده‌اند و گروهی دیگر، که غالبا از پژوهشگران آشنا به منابع اصیل اسلامی و شیعی بوده‌اند، ایشان را شخصیتی قهرمان، الگویی برای جهانیان و مادر و همسری نمونه معرفی کرده‌اند. بررسی تاریخی نشان می‌دهد که مستشرقین، گاه مقاله یا کتابی مستقل در مورد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها منتشر کرده‌اند یا در بررسی‌های تاریخی در مورد دیگر شخصیت‌های نامدار اسلامی مانند حضرت امام علی علیه‌السلام از ویژگی‌های حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها سخن گفته‌اند.

اگر چه غالب آثار تالیف شده توسط مستشرقین، نیاز به نقد و ارزیابی دارد، اما بازخوانی آنها می‌تواند نوع نگاه غربیان به این بانوی بزرگوار را به شکلی مختصر روشن کند.

فاطمه سلام‌الله‌علیها در دایره المعارف لیدن

در دایرةالمعارف قرآن (Encyclopedia of the Quran)، که در ۵ جلد توسط انتشارات بریل در شهر لیدن در کشور هلند انتشار یافته، مقاله مرتبط با حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها توسط سر ویراستار این دایرةالمعارف خانم «جین دمَن مک اولیف» تالیف شده است.

او استاد کنونی مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج تاون (آمریکا) است. در سال ۱۹۷۹، فوق لیسانس خود را در زمینه مطالعات ادیان از دانشگاه تورنتو (کانادا) دریافت کرده و در سال ۱۹۸۴، موفق به کسب دکتری مطالعات اسلامی از همان دانشگاه شده است. وی از سال ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۲ در دانشگاه‌های امورای (Emory)، آتلانتا (Atlanta) و جورجیا (Georgia) به تدریس مطالعات دینی و اسلامی مشغول بوده و از سال ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۰ استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه تورنتو بوده است.

در نوشته وی، در مورد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها شخصیت ایشان ستوده شده است. وی در بخشی از مقاله خود می نویسد: «مهمترین آیات قرآن که مفسران به فاطمه ربط داده‌اند، آیه ۳۳ سوره احزاب و آیه ۶۱ سوره آل عمران است. در نخستین آیه به «اهل بیت» اشاره می شود که معمولاً اهل بیت به معنای محمد، فاطمه، همسرش علی ابن ابی طالب و پسرانش، حسن و حسین تفسیر شده است و این معنا از دیگر معانی دقیق‌تر است».

از نکات جذاب این مقاله، مقایسه میان حضرت مریم و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیهما است. در این نوشته می‌خوانیم: «متون شیعی رابطه مریم و فاطمه را به طور مبسوط شرح می‌دهند و هر دو را زنانی رنج‌کشیده می‌دانند، فاطمه مرگ پدر را به سوگ نشست و هر دو مادر [مریم و فاطمه] به چشم سر یا به چشم دل، شاهد قساوت روا داشته بر پسرانشان بودند. سیره‌نامه‌هایشان چنان درهم آمیخته است که یکی از القاب منسوب به فاطمه، «مریم الکبری» یعنی مریم بزرگتر است. اسلام‌شناس فرانسوی معاصر، «لوئی ماسینیون»، از این رابطه میان فاطمه و مریم، نوعی تأویل روحانی ارائه کرده است».

فاطمه (س) در دایره المعارف بریتانیکا

دایرةالمعارف بریتانیکا (Britannica) از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دانشنامه‌های عمومی انگلیسی‌زبان است که قدمتی حدود ۲۰۰ ساله دارد. از زمان انتشار آن در سال ۱۷۹۸ میلادی تاکنون، همه ساله بخش‌های جدیدی به آن افزوده می‌شود و هم‌اکنون ۱۵ ویرایش از آن منتشر شده است. بر این اساس باید آن را قدیمی‌ترین دایره المعارف در حال انتشار در جهان دانست.

در این دایره‌المعارف و در ذیل مدخل «فاطمیا»، شخصیت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها مورد تجلیل قرار گرفته است. در بخشی از این مدخل آمده است: «مسلمانان جهان فاطمه را به‌عنوان یک دختر، مادر و زن دوست‌داشتنی و فداکار، یک مسلمان صادق و یک نمونه برای زنان مسلمان در نظر می‌گیرند. این اعتقاد وجود دارد که فاطمه بسیار به پدرش حضرت محمد نزدیک بوده و به تمایز او از زنان دیگر در بسیاری از احادیث محمد نبی اشاره می‌شود: «فاطمه پاره تن من است، هرکسی او را بیازارد مرا آزرده است». برای شیعیان، فاطمه به‌صورت خاصی مهم است زیرا او با علی، کسی که شیعیان او را جانشین مشروع پیامبر و اولین امام خود می‌دانستند، ازدواج کرد. دلیل دیگر بر اهمیت فاطمه در میان مؤمنان شیعه، پسران فاطمه و علی، حسن و حسین هستند که از سوی شیعیان به‌عنوان جانشینان به‌حق سنت پیامبر در نظر گرفته می‌شوند».

گفتنی است که در موضوع فدک و شهادت حضرت، این مدخل تفاوت عمده‌ای با نگاه تشیع دارد که البته این مسئله نیز ناشی از تأثیرپذیری مولف از منابع متقدم اهل سنت در این دایره‌المعارف است.

حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در نگاه مستشرقین

از دیگر مستشرقین که به موضوع حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پرداخته‌اند، «هانری کربن» قرآن پژوه، اسلام‌شناس و فیلسوف فرانسوی است.

به گفته سیدرضا فیض، محقق و عرفان‌پژوه، «لویی ماسینیون» اسلام‌شناس سرشناس فرانسوی، در سال‌های پایانی عمر خود نامه‌ای به هانری کربن شاگرد و همکارش نوشته و در این نامه درباره «اسلام عرفانی» از کربن که او را نزدیک‌ترین شخص به اندیشه خود می‌داند توصیه هایی دارد. از جمله اینکه مجموعه‌ای درباره حضرت فاطمه تهیه کند، زیرا او را بانویی می‌دانست که می‌تواند حامل نور شناخت الهی باشد.

وی در آثار خود در مورد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها مانند «ارض ملکوت و کالبد انسان در روز رستاخیز» مطالبی در مورد آن حضرت آورده است. در کتاب «تاریخ فلسفه اسلامی»، نیز به حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها اشاره داشته است.

وی در کتاب خود با اشاره به مکتب تشیع به این مطلب اشاره می‌کند که رابطه خدا با انسان از طریق ائمه علیهم‌السلام در هر عصری جریان یافته است و امروز هم این رابطه از طریق امام زمانِ شیعیان برقرار است و حلقه اتصال این جریان، حضرت فاطمه است.

او وجود حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها را مایه کمال شناخت و معرفت الهی خوانده است. کربن معتقد است که وجود مبارک حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها «نمود و تجلی الهی» است.

وی در کتاب «ارض ملکوت» چنین آورده است که «فضایل وجودی حضرت فاطمه را که از نظر بگذرانیم، می‌توانیم بگوییم که آن وجود... خود تجلی ذات الهی است.»

در بین مقالات و کتاب‌های مستشرقین درباره حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها آثار متعددی می‌توان یافت و بدون شک این آثار، خالی از موارد قابل اصلاح یا غلط‌های تاریخی نیست، اما در میان این منابع، می‌توان ویژگی‌های خاص حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و جایگاه بلند ایشان در اسلام، مذهب تشیع و تعیین جایگاه زن در تاریخ اسلامی را مشاهده نمود.