به گزارش خیمه مگ،عید قربان، یکی از اعیاد بزرگ اسلامی، یادآور ایثار و اطاعت بی‌چون‌وچرای حضرت ابراهیم(ع) در برابر فرمان الهی است.

این مناسبت، علاوه بر ابعاد عبادی و معنوی، همواره با پرسش‌هایی در حوزه اخلاق، فقه و حقوق حیوانات روبه‌رو بوده است.

برخی با نگاه انتقادی به قربانی کردن حیوانات، آن را عملی خشونت‌آمیز می‌دانند، در حالی که از منظر دینی، این عمل نمادی از تسلیم در برابر خداوند و سنتی الهی با اهداف مشخص است.

با توجه به اختلاف دیدگاه‌ها در این زمینه، به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین رضا پوراسماعیل، کارشناس شبهات دینی، رفتیم تا پرسش‌های رایج درباره قربانی را از نگاه شرع و اخلاق بررسی کنیم.

در ادامه متن این گفتگو را در اختیار مخاطبین گرامی قرار می‌دهیم.

ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسمی حوزه قرار دادید به عنوان اولین سوال :

* آیا سربریدن یک حیوان زنده از نظر اخلاقی و دینی گناه محسوب نمی‌شود؟

سوال اول خود شامل دو بخش است:

بخش اخلاقی و بخش دینی. در مورد مسئله اخلاقیِ سر بریدن حیوان و قربانی کردن آن، باید گفت که این موضوع در مباحث اخلاقی به شدت وابسته به مبنای اخلاقی ماست. در فلسفه اخلاق، این پرسش مطرح می‌شود که اساساً مبانی اخلاقی چیست و چه چیزی ارزش‌ها و بایدونبایدهای اخلاقی را تعیین می‌کند. چه معیار و ملاکی برای تشخیص خوب و بد اخلاقی وجود دارد؟

در این زمینه، دیدگاه‌های گوناگونی مطرح است. برخی واقع‌گرا هستند و برخی غیرواقع‌گرا. برخی نیز مبانی اخلاقی خاصی دارند؛ مثلاً عاطفه‌گرایان معتقدند که هیچ آسیبی نباید از سوی ما به دیگران حتی اگر سودی برایمان داشته باشد وارد شود، چه به انسان‌ها و چه به حیوانات. بر همین اساس، برخی خوردن گوشت حیوانات را برای خود ممنوع می‌کنند و به گیاه‌خواری روی می‌آورند. این‌گونه افراد، این مبنا را به عنوان معیار اخلاقی خود انتخاب می‌کنند.

اما بر اساس استدلال صحیح اخلاقی، انسان برای درک ملاک‌ها و معیارهای ارزش‌های اخلاقی، نیازمند دین است. چرا؟ زیرا دین برنامه سعادت انسان است و خداوند آن را برای هدایت بشر فرستاده تا او را به سعادت حقیقی برساند. از این منظر، چیزی برای انسان خوب است که او را به سعادت نزدیک کند و چیزی بد است که او را از هدف آفرینشش دور سازد.

بر این اساس، با پذیرش این مبنا که هر آنچه انسان را به خدا نزدیک‌تر کند و سعادت او را تأمین نماید، خوب است و هر چه او را از این مسیر دور سازد، نادرست است، به سراغ دین می‌رویم. زیرا دین اصول و بایدونبایدهای زندگی انسان را به او نشان می‌دهد و در حقیقت، برنامه‌ای برای رسیدن به سعادت است.

از نگاه دینی، همه مخلوقات در مسیر تعالی انسان آفریده شده‌اندو در این مسیر تعالی برخی حیوانات، کمال وجودی خود را در این می‌یابند که در چارچوب تغذیه انسان مورد استفاده قرار گیرند. البته این بدان معنا نیست که هر حیوانی را می‌توان خورد؛ دین اگرچه به‌طور کلی استفاده از گوشت حیوانات را ممنوع نکرده، اما ضوابط و چارچوب‌های دقیقی برای آن تعیین نموده است. برخی حیوانات را حرام و برخی را حلال دانسته و شرایط خاصی برای ذبح آن‌ها مقرر کرده است.

پس اگر با همان مبنای اخلاقی که بیان شد به مسئله نگاه کنیم، ذبح حیوانات و قربانی کردن آن‌ها در صورتی که ضوابط و چارچوب‌های دینی رعایت شود نه‌تنها غیراخلاقی نخواهد بود، بلکه کاملاً پذیرفتنی است.

البته این مشروط به رعایت تمام جوانب، از جمله احکام فقهی و توصیه‌های اخلاقی مرتبط است؛ مانند پرهیز از اسراف، دوری از افراط و تفریط، و اولویت‌دادن به انفاق و رساندن گوشت قربانی به نیازمندان، که ارزشی فراتر از مصرف شخصی دارد. این‌ها همه بخشی از آموزه‌های دینی است که در این زمینه بیان شده و باید مورد توجه قرار گیرد.

*چرا در عید قربان به قربانی کردن گوسفند تأکید می‌شود و این کار نماد چیست؟

علت اینکه معمولاً گوسفند در عید قربان قربانی می‌شود (هرچند محدود به گوسفند نیست) به چند عامل برمی‌گردد:

اولاً، قربانی کردن در عید قربان عملی مستحب است و گوسفند به‌ویژه به دلیل ارتباطش با داستان قربانی حضرت اسماعیل(ع) نمادین شده است؛ زمانی که خداوند گوسفندی را به جای حضرت اسماعیل(ع) برای قربانی کردن به حضرت ابراهیم(ع) نشان داد. این مسئله باعث شده گوسفند به نماد اصلی قربانی تبدیل شود. حتی در مناسک حج نیز اگرچه گاو و شتر هم قابل قبول هستند، اما حداقلِ قابل پذیرش، گوسفند است.

با این حال، بسیاری از افرادی که در عید قربان اقدام به قربانی می‌کنند، معمولاً گوسفند را انتخاب می‌نمایند، اگرچه قربانی‌های دیگر (مانند گاو یا شتر) نیز انجام می‌شود. این انتخاب هم به دلیل پیوند این عمل با ماجرای حضرت ابراهیم(ع) و ذبح اسماعیل(ع) است و هم به این دلیل که قربانی برای حاجیان واجب است.

* آیا می‌توان از حیوانات دیگری به جز گوسفند برای قربانی استفاده کرد و آیا این کار از نظر شرعی مجاز است؟

قربانی کردن چند حالت دارد:

یا واجب است یا مستحب.

قربانی واجب یا مربوط به حج است یا نذر. مثلاً در حج، گوسفند، گاو یا شتر قربانی می‌شود، و در نذر نیز بستگی به مفاد نذر فرد دارد. اگر کسی نذر کرده باشد که مثلاً یک مرغ قربانی کند، باید همان را ذبح نماید. اما اگر نذر به‌صورت مطلق باشد (مثلاً گفته باشد "یک قربانی می‌کنم")، در این صورت هر حیوان حلال‌گوشتی کفایت می‌کند. حتی ممکن است کسی خروس یا بوقلمون قربانی کند، اما اگر نوع حیوان در نذر مشخص شده باشد، باید همان را ذبح نمود.

در مورد قربانی مستحبی نیز هیچ الزامی برای انتخاب حیوان خاصی وجود ندارد و بستگی به وسعت مالی فرد دارد. طبیعتاً هرچه ارزش قربانی بیشتر باشد، ثواب و آثار احسان آن نیز افزون‌تر خواهد بود.

* آیا قربانی کردن حیوانات در این روز به معنای آسیب رساندن به آنهاست و چگونه می‌توان این موضوع را توجیه کرد؟

باید توجه داشت که بی‌شک حیات حیوان گرفته می‌شود، اما مسئله این است که آیا این عمل می‌تواند توجیه اخلاقی مناسبی داشته باشد؟ همان‌طور که در توضیح سوال اول اشاره شد، از منظر اسلام، این حیوانات آفریده شده‌اند تا یکی از کمالاتشان در خدمت انسان باشد یعنی گوشتشان مورد استفاده قرار گیرد. خداوند همه چیز را برای انسان خلق کرده است، البته با این شرط که انسان حق ندارد به اسراف روی آورد یا به طبیعت آسیب بزند.

گاهی ممکن است استفاده یا شکار یک حیوان خاص به نسل آن گونه آسیب بزند یا تعادل طبیعت را برهم بزند. در چنین مواردی، اسلام با این کار مخالف است. اما حیواناتی مانند گوسفند، گاو و شتر که معمولاً برای قربانی استفاده می‌شوند، عموماً به صورت اهلی پرورش می‌یابند و تکثیر آنها تحت کنترل انسان است. بنابراین نمی‌توان ادعا کرد که قربانی کردن آنها تهدیدی برای نسلشان محسوب می‌شود.

البته هر یک از این حیوانات به صورت فردی، در لحظه ذبح، حیات خود را از دست می‌دهند. اما اگر این گوشت در مسیر درست به ویژه آنگونه که در اسلام توصیه شده، مانند کمک به فقرا مصرف شود، این عمل جهت‌دار و معنادار می‌شود. معمولاً این بحث‌ها در آستانه عید قربان شدت می‌گیرد، زمانی که برخی مدافعان حقوق حیوانات این موضوعات را مطرح می‌کنند.

جالب اینجاست که بسیاری از همین افراد که در ایام عید قربان به قربانی اعتراض می‌کنند، در سایر ایام سال بدون هیچ مشکلی از گوشت حیوانات استفاده می‌نمایند. به نظر می‌رسد اعتراض آنها بیشتر متوجه وجهه دینی این مناسک است تا خود مصرف گوشت. وقتی موضوعی رنگ و بوی دینی به خود می‌گیرد، برای آنها حساسیت‌برانگیز می‌شود، در حالی که در سایر مواقع با خوردن گوشت هیچ مشکلی ندارند. این دوگانگی رفتاری نشان می‌دهد که مسئله اصلی آنها نه حمایت از حیوانات، که مواجهه با شعائر دینی است.

* آیا در جوامع امروزی، روش‌های دیگری برای نشان دادن فداکاری و اطاعت وجود دارد که نیازی به قربانی کردن حیوانات نباشد؟

راه‌های بسیاری برای اطاعت، بندگی و انجام کارهای خیر وجود دارد. اسلام نیز هیچ‌گاه عبادت را منحصر به قربانی نکرده است، با این حال، هر عبادتی آثار و برکات خاص خود را دارد. در مورد قربانی، اگر به صورت واجب باشد، مانند قربانی در حج انجام آن ضروری است و نمی‌توان برای آن جایگزینی پیدا کرد. این مناسک با حکمت الهی و بر اساس ویژگی‌های خاص آن تشریع شده‌اند.

اما در مورد قربانی‌های مستحب، الزامی به انجام آن نیست. با این وجود، گاهی بزرگان دین در موارد خاصی مانند دفع بلاها یا برای برآورده شدن حاجات، انجام قربانی را توصیه می‌کنند. هر عمل مستحبی از جمله عقیقه برای نوزاد آثار ویژه‌ای دارد که ممکن است در سایر اعمال نیابید. البته می‌توان به جای عقیقه، صدقه داد یا دعا کرد، اما عقیقه اثر خاص خود را دارد که در دیگر اعمال یافت نمی‌شود.

نکته قابل تأمل این است که شبهات مطرح شده در ایام عید قربان بیشتر ریشه در مسائل روان‌شناختی دارد. در طول سال، مسئله مصرف گوشت حیوانات امری پذیرفته شده در میان اکثر ادیان، فرهنگ‌ها و تمدن‌های جهان است. اسلام در این زمینه حتی محدودیت‌های بیشتری قائل شده و چارچوب‌های مشخصی تعیین کرده است:

۱. محدود کردن دامنه حیوانات حلال‌گوشت (برخلاف برخی ادیان که خوردن حیواناتی مانند خوک یا خرس را مجاز می‌دانند)

۲. تعیین ضوابط دقیق برای روش ذبح (که خود شامل جزئیات اخلاقی بسیاری است)

۳. توصیه به رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط در مصرف

در واقع، اسلام نه تنها این عمل را به چارچوب‌های اخلاقی و شرعی محدود کرده، بلکه برای آن آداب و شرایط خاصی قرار داده است که نشان‌دهنده نگاه متعادل و حکیمانه این دین به مسئله استفاده از حیوانات است.

در بررسی چارچوب قربانی ها باید گفت که علاوه بر قربانی واجب در حج و نذر، قربانی به عنوان کفاره عهد و قسم نیز مطرح است. همچنین برخی اعمال در حج اگر به صورت حرام انجام شود، کفاره آن قربانی خواهد بود. در مورد قربانی های مستحب نیز شرایط خاصی ذکر شده است؛ به عنوان مثال در عقیقه، مرغ و خروس کفایت نمی کند و باید گوسفند باشد. یا در قربانی مستحب عید قربان، فقها شرایطی مشابه قربانی واجب قائل شده اند که حداقل باید گوسفند، گاو یا شتر باشد. البته در قربانی های مستحب مطلق، به طور کلی هر حیوان حلال گوشتی را می توان قربانی کرد، هرچند برخی از قربانی های مستحب شرایط خاص خود را دارند.