به گزارش خیمه مگ،حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرحیم توکل در مراسم عزاداری شب هفتم ماه محرم که در هیئت فاطمیه قم برگزار شد، با بیان اینکه مسیر رسیدن به مقامات معنوی نیازمند مجاهدت با غرایز و شهوات انسانی است، گفت: اگر انسان بتواند بر غرایز خود غلبه کند، این غرایز می‌توانند نردبان صعود باشند، اما اگر مغلوب آن‌ها شود، همین غرایز نردبان سقوط خواهند بود و انسان راه سومی ندارد.

روایتی از امام صادق(ع)، انسان در میانه عقل و شهوت قرار دارد

وی با استناد به روایتی از امام صادق(ع) در کتاب «علل‌الشرایع» اثر شیخ صدوق، افزود: این روایت شامل پنج جمله اساسی است که ماهیت وجودی ملائکه، حیوانات و انسان را به تفصیل بیان می‌کند. بخش اول ملائکه هستند، «اِنَّ اللّه‏َ رَکَّبَ فِی الْمَلائِکَةِ عَقْلاً بِلَا شَهْوَةٍ»؛ خداوند در ملائکه عقل را قرار داد اما شهوت و غریزه در وجود آن‌ها نیست، بنابراین موجوداتی تک‌بعدی و صرفاً عقلانی هستند. از این‌رو، نه صعود دارند و نه سقوط؛ جایگاه هر ملک از ابتدا مشخص و ثابت است.

عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: بخش دوم حیوانات هستند، «وَ رَکَّبَ فِی الْبَهائِمِ شَهْوَةً بِلَا عَقْلٍ»؛ حیوانات دارای غرایز و شهوات‌اند ولی فاقد عقل. آن‌ها نیز تک‌بعدی هستند و چون فاقد عقل‌اند، مشمول تکلیف الهی نیستند و در تمام عمر تحت سیطره غرایز به‌سر می‌برند، بدون امکان ارتقا یا تنزل. بخش سوم نیز انسان‌ها هستند، «وَ رَکَّبَ فِی بَنِی آدَمَ کِلْتَیْهِمَا»؛ اما خداوند در انسان‌ها هر دو بُعد عقل و شهوت را قرار داد. انسان موجودی دو بعدی است؛ هم عقل دارد و هم غرایز، و همین امر او را به موجودی مختار تبدیل کرده که هم امکان صعود دارد و هم سقوط.

غلبه بر غرایز، راهی به‌سوی فرشتگان و فراتر از آن

این استاد حوزه علمیه ادامه داد: در ادامه روایت، دو جمله تعیین‌کننده آمده است: بخش چهارم، «فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ»؛ هر انسانی که عقلش بر شهوت و غرایزش غالب شود، از فرشتگان هم برتر می‌شود. امام در بخش پنجم می‌فرمایند: «وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهَائِمِ»؛ و اگر شهوت و غرایز بر عقل او غلبه پیدا کند، از حیوانات نیز پست‌تر خواهد شد.

غلبه عقل؛ شرط سلوک معنوی

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل با تأکید بر واژه "غلبه" در این روایت، بیان کرد: انسان نمی‌تواند غرایز را نابود کند، بلکه باید با ریاضت و مجاهده، عقل را بر شهوات مسلط کند. اگر عقل فرمانده وجود انسان باشد و غرایز مطیع عقل شوند، آنگاه انسان به مقامی بالاتر از فرشتگان می‌رسد.

وی افزود: طبق فرمایش معصومین(ع)، حرمت مؤمن حتی از کعبه نیز بالاتر است. بنابراین، جایگاه انسان در صورت غلبه عقل بر شهوت، از تمام مخلوقات الهی ممتازتر خواهد بود.

جن‌ها نیز دارای دو بعد عقل و شهوت‌اند

عضو مجلس خبرگان رهبری همچنین در ادامه بحث اشاره کرد: در منابع دینی آمده است که جن‌ها نیز مانند انسان‌ها دو بُعدی‌اند؛ آن‌ها نیز عقل و شهوت دارند و به همین دلیل، پیامبر اسلام(ص) برای آنان نیز پیامبر است، قرآن برای آن‌ها نیز کتاب آسمانی است و امامان شیعه برای آنان نیز حجت الهی‌اند. البته جن‌ها از نظر توان عقلی، در مرتبه‌ای پایین‌تر از انسان‌ها قرار دارند.

انسان؛ بر سر دو راهی تعالی یا سقوط

این استاد حوزه علمیه خاطرنشان کرد: انسان موجودی است که در اختیار و انتخاب، جایگاهی بی‌مانند دارد؛ یا مسیر عقل را در پیش می‌گیرد و به مقامات عالی می‌رسد، یا در پی شهوت روان می‌شود و به حضیض حیوانیت سقوط می‌کند.

مقام مؤمن نزد خداوند بالاتر از فرشتگان

عضو مجلس خبرگان رهبری، با اشاره به جایگاه والای مؤمن نزد خداوند متعال، تأکید کرد: قبله‌گاه مسلمانان، خانه خدا در مکه مکرمه است و حتی ورود به این شهر باید با احرام صورت گیرد. بدون احرام، ورود به مکه ممکن نیست.

وی ادامه داد: ورود به مکه و انجام اعمالی چون طواف، نماز، سعی و تقصیر، همگی در چارچوب احکام الهی و در نهایت احترام به بیت‌الله الحرام انجام می‌گیرد. اینها نشانه‌هایی از تعظیم نسبت به مقدسات الهی است.

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل با بیان اینکه اگر انسانی مؤمن شود و فرمان عقل بر جان او غلبه یابد، به مراتبی از معنویت می‌رسد که مقامش حتی از کعبه نیز بالاتر خواهد رفت، افزود: در برخی روایات آمده است که مؤمن در آسمان‌ها همان‌طور شناخته شده است که یک انسان، خانواده‌اش را روی زمین می‌شناسد؛ شناختی دقیق، بدون خطا و با وضوح کامل.

مقام فراتر از ملائکه، در گرو غلبه بر شهوات

این استاد اخلاق در ادامه به مقایسه میان مؤمن و ملائکه پرداخت و گفت: فرشتگان، از نور آفریده شده و عقل محض‌اند؛ آنها نه شهوات دارند و نه غرایز، و به همین دلیل اطاعتشان از خداوند بدون مانع و تردید است. اما انسان مؤمن، با وجود میل‌های نفسانی، دنیاطلبی، و آزمون‌های دشوار، اگر به عقل و ایمان خود غلبه دهد، به مرتبه‌ای می‌رسد که حتی از فرشتگان مقرب نیز بالاتر است.

وی در همین زمینه به روایتی اشاره کرد که می‌فرماید: «همانا مؤمن نزد خداوند، از فرشتگان مقرب نیز مقام بالاتری دارد.» مؤمن، اگر خود را کنترل کند و بر غرایز خویش مسلط شود، نه تنها از جبرئیل، بلکه از عزرائیل، اسرافیل و میکائیل نیز مقام بالاتری خواهد داشت.

عضو مجلس خبرگان رهبری توضیح داد: در لحظه مرگ، فرشتگان با کمال احترام به سراغ مؤمن می‌آیند؛ حتی در مواردی عزرائیل با ادب کامل، دست بر سینه گذاشته، اجازه می‌خواهد تا روح مؤمن را قبض کند، چراکه جایگاه مؤمن در نزد خداوند از او بالاتر است.

توهین به مؤمن، اعلام جنگ با خدا

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل در بخش دیگری از سخنان خود، با استناد به روایات، گفت: خداوند هیچ مخلوقی را نیافریده که از مؤمن برتر باشد. مؤمن، عزیزترین مخلوق خداوند است، و بر همین اساس، توهین به او همانند جنگ با پروردگار محسوب می‌شود.

این استاد حوزوی تأکید کرد: این مقام والا تنها زمانی حاصل می‌شود که عقل بر شهوت و غرایز غلبه پیدا کند. البته این به معنای نابودی غرایز نیست، بلکه باید آنها را کنترل و مدیریت کرد. نابود کردن میل‌های فطری نه تنها مطلوب نیست، بلکه می‌تواند در دنیا و آخرت تبعات منفی به همراه داشته باشد.

عقل، معیار نجات از سقوط

عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به تفاوت انسان مؤمن و انسان شهوت‌زده، اظهار داشت: اگر غریزه بر انسان غالب شود، سقوط می‌کند و مصداق آیات قرآن می‌گردد که انسان گناهکار را همانند الاغی می‌داند که کتاب حمل می‌کند اما بهره‌ای از آن نمی‌برد، یا همچون سگ، که در هر حال آلوده است.

وی به سوره مبارکه ملک اشاره کرد که در آن، دوزخیان هنگام ورود به جهنم اعتراف می‌کنند که اگر گوش شنوا و عقل به‌کار می‌بردند، هرگز به این سرنوشت گرفتار نمی‌شدند. انسان باید پیش از رسیدن به نقطه بی‌بازگشت، با بهره‌گیری از عقل، شنوایی و درک صحیح، مسیر درست را انتخاب کند.

بدترین جنبنده نزد خداوند؛ انسانی که عقل دارد اما به کار نمی‌گیرد

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل تأکید کرد: بدترین جنبنده نزد خدای متعال انسانی است که عقل دارد اما از آن بهره نمی‌گیرد. خداوند راه توبه را برای انسان گشوده است، اما برخی از روی غفلت و نادانی مسیر غلط را در پیش می‌گیرند که پایان آن چیزی جز عذاب الهی نیست.

وی افزود: قرآن کریم تاکید دارد که باید عقل بر شهوت غلبه داشته باشد. این عقل است که باید مسیر درست را تعیین کند، چه بخوریم، چه بگوییم، کجا برویم و کجا نرویم. شهوت نباید افسار زندگی انسان را به دست گیرد؛ بلکه باید تحت فرمان عقل باشد.

نقد ریاضت‌های مرتاضان

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل با انتقاد از برخی از روش‌های ریاضت مرتاضان گفت: برخی افراد سال‌ها از زندگی خود را صرف نگاه‌کردن به شکاف کوه می‌کنند؛ بدون آن‌که هیچ یادگیری، علم‌آموزی، خدمت به مردم یا حرکتی سازنده در زندگی داشته باشند. مثلاً یک مرتاض ۱۳ سال در برابر شکاف کوه می‌ایستد و تنها ریاضتش این است که به عقب نگاه نکند. این عمر چگونه از دست می‌رود.

این استاد اخلاق افزود: ریاضت‌هایی مانند ایستادن روی یک پا برای مدت طولانی با دانه‌ای در دست، که تنها هدف آن جوانه‌زدن یک دانه است، هیچ نسبتی با هدف خلقت انسان ندارد. خداوند فرمود: «همه چیز را برای تو آفریدم و تو را برای خودم»، نه برای این‌که یک‌پا بایستی و منتظر سبز شدن دانه‌ای باشی.

قدرت روحی حقیقی؛ از خدمت به خلق تا تسلط بر اراده‌ها

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل با اشاره به یکی از خاطرات نقل‌شده از یک مرتاض هندی گفت: این مرتاض چنان بر نفس خود کار کرده بود که می‌توانست تنها با اراده‌اش مسیر حرکت جمعیت را تغییر دهد. اما این مسیر، گرچه قدرت‌آفرین است، اما به معنای حقیقی روحانیت نیست.

راه صحیح تقویت روح؛ تعادل، علم و خدمت

این استاد حوزه علمیه تاکید کرد: راه درست برای رسیدن به قدرت روحی و معنوی، مسیر شرعی است؛ نه افراط در ریاضت‌های بی‌حاصل. انسان می‌تواند هم دارای علم شود، هم به خلق خدا خدمت کند، هم مشکلات جامعه اسلامی را حل کند و هم به مراتب بالای روحی برسد.

تعادل در خوردن؛ کلید بیداری معنوی

حجت‌الاسلام والمسلمین توکل با اشاره به سخنی از آیت‌الله بهجت گفت: گاهی افراد برای عبادت ضعف جسمی دارند. یکی از افراد نزد آیت‌الله بهجت رفت و گفت: «آقا من خیلی دوست دارم نماز شب بخوانم اما موفق نمی‌شوم. ایشان فرمودند: برو کباب بخور! و توضیح دادند که ضعف جسم مانع بیداری برای نماز شب شده است.» خوردن باید نه آن‌قدر کم باشد که توان عبادت نداشته باشیم، و نه آن‌قدر زیاد که حال عبادت از بین برود. اسلام دین اعتدال است؛ نه افراط و نه تفریط.