به گزارش خیمه مگ، جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست با محوریت تفسیر سوره حمد، صبح امروز  در فضای مجازی منتشر شد.

در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛

در تفسیر بسمله، چند بحث علوم قرآنی مطرح کردیم؛ در جلسه گذشته به دو مسئله از مسائل علوم قرآنی «بسم الله» پرداختیم. امروز هم در امتداد آن بحث، همان دو مسئله را پیگیری می‌کنیم. آن دو مسئله این بود که یک، آیا بسمله از قرآن است؟ دو، آیا بسمله در هر سوره‌ای، جزئی از سوره است؟ امروز ادله‌ای که اقامه شده تا اثبات کند بسم الله جزء قرآن و جزء هر سوره است را بیان می‌کنیم. 

نقد و بررسی روایات درباره بسمله

آیت‌الله خویی چهار دلیل می‌آورد برای اینکه بسم الله جزء قرآن است. ایشان می‌خواهد تکلیف مسئله دوم را با همین ادله روشن کند یعنی بگوید بسم الله جزء سوره‌ها است. اولین گروه از ادله سه روایت از شیعه است. روایت از نظر سند قابل دفاع است؛ «عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا قُمْتُ لِلصَّلاَةِ أَقْرَأُ «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِيمِ» فِي فَاتِحَةِ اَلْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَإِذَا قَرَأْتُ فَاتِحَةَ اَلْقُرْآنِ أَقْرَأُ «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِيمِ» مَعَ اَلسُّورَةِ قَالَ نَعَمْ». از امام سوال می‌شود وقتی برای نماز می‌ایستم و می‌خواهم حمد را بخوانم بسم الله بگویم؟ حضرت می‌فرمایند بله. به گمان ما این روایت شریف حداکثر دلالت می‌کند باید در سوره حمد، بسم الله خوانده شود، کاری که شیعیان می‌کنند، اهل سنت هم می‌کنند. در عین حال روایت دلالت نمی‌کند بسمله جزء قرآن است.

روایت بعدی؛ «عن يحيى ابن أبي عمران الهمداني، قال: كتبت الى أبي جعفر عليه السلام: جعلت فداك، ما تقول في رجل ابتدأ ب بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِيمِ في صلاته، وحده في أمّ الكتاب، فلما صار الى غير أمّ الكتاب من السورة، تركها؟ فقال العباسي: ليس بذلك بأس. فكتب بخطه، يعيدها مرتين، على رغم أنفه، يعنى: العباسي» شخصی به امام نامه می‌نویسد و می‌پرسد یک نفر وقتی نماز می‌خواند فقط برای سوره حمد بسم الله می‌گوید، برای غیر حمد بسم الله نمی‌گوید. حضرت پاسخ می‌دهند؛ دوباره نماز بخواند، یعنی هم باید برای حمد بسم الله بگوید و هم برای سایر سوره‌ها بسم الله بگوید. این روایت هم دلالت می‌کند که در نماز باید بسم الله بگویید. اینکه بسم الله در نماز واجب است یک چیز است، اینکه جزء سوره است یک چیز دیگر است.

روایت سوم؛ «فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَّکْبِیرِ وَ الِافْتِتَاحِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ الْآنَ: وَصَلْتَ إِلَیَّ فَسَمِّ بِاسْمِی. فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی أَوَّلِ السُّوَر» یعنی هنگام تکبیر و افتتاح نماز به پیامبر(ص) وحی شد اسم مرا ببر، به همین خاطر در اول سوره‌ها بسم الله آمد. اینکه در اول سوره‌ها بسم الله قرار داده شده است یعنی به عنوان جزء سوره قرار داده شده است؟ مثلا ما اول سخنرانی بسم الله می‌گوییم ولی بسم الله بخشی از سخنرانی نیست.

آیت‌الله خویی هشت روایت هم از اهل سنت می‌آورد ولی چون ما فرصت نداریم فقط به موردی اشاره می‌کنیم. از جمله ابوهریره از پیامبر(ص) نقل می‌کند که وقتی می‌خواهید سوره حمد را بخوانید، بسم الله بگویید چون بسم الله یکی از آیات حمد است. این حدیث خوب است و هیچ مناقشه‌ای در دلالت آن نیست ولی فقط ناظر به سوره حمد است و سایر سوره‌ها را شامل نمی‌شود.

در روایت دیگری آمده است که شیاطینی از جنس مردم، اعظم آیات قرآن را از مردم دزدیدند و آن هم بسم الله بود. از این روایت درمی‌آید که بسم الله از قرآن است و اعظم آیات قرآن است اما آیا جزء هر سوره هست یا نه؟ این روایت دلالتی ندارد.

آیا سیره ثابت می‌کند بسمله جزء سور است؟

در اول بحث گفتم که آیت‌الله خویی چهار دسته دلیل می‌آورد. اول، روایات شیعه. دوم، روایات اهل سنت. سوم، سیره مسلمین. من ادعا را برای شما می‌خوانم، شما ببینید سیره چه دلالتی دارد. ایشان می‌فرماید سیره مسلمین بر قرائت بسمله در ابتدای سور مستقر شده است و همچنین ثبت شده است پیامبر(ص) در اوایل سور بسمله را قرائت می‌کرد و اگر بسمله از قرآن نبود باید پیامبر(ص) به آن تصریح می‌کرد، مثلا می‌فرمود من برای تبرک بسمله را قرائت کردم.

به نظر ما این دلیل هم صحیح نیست. اینکه مسلمان‌ها برداشت می‌کردند که پیامبر(ص) چیزی غیر قرآن در نماز نمی‌آوردند اثباتش سخت است. آیا آیه یا روایتی داریم که پیامبر(ص) فرموده باشد چیزی جز قرآن در نماز نمی‌خوانم؟

آخرین دلیلی که ایشان می‌گوید این است که در قرآن‌های تابعین و صحابه بسم الله بوده است. قبل از اینکه عثمان دستور بدهد قرآن‌ها را جمع کنند و بعد از جمع قرآن در عصر عثمان بسم الله در قرآن بوده است. از طرفی صحابه منع شده بودند غیر قرآن را در قرآن بیاورند لذا حتی در عربستان در قرآن‌ها سور با بسم الله شروع می‌شود. من نمی‌خواهم بگویم این ادله مهم نیست ولی اثبات نمی‌کند که بسمله جزء قرآن هست یا نه.

در ادامه ادله نفی را هم آماده کرده بودم منتهی اگر اثبات نشود، اقامه دلیل برای نفی لازم نیست. ما معتقدیم بسم الله جزء قرآن هست ولی فقط سوره حمد. اگر کسی بخواهد در نماز آیات سوره حمد را پنج قسمت کند می‌تواند بسم الله را یک قسمت قرار دهد ولی در غیر سوره‌ها نمی‌توانیم فتوا بدهیم که بسم الله جزء سوره است. من میان فقها می‌گشتم که آیا کسی این نظر را داشته؟ دیدم مرحوم میلانی همین نظر را دارند. فتوای ایشان این است که تردیدی نیست در نماز باید با هر سوره‌ای بسم الله گفت ولی جزئیت آن در غیر حمد محل تامل است. پس ایشان سه ادعا مطرح کردند یکی اینکه بسمله جزء فاتحه الکتاب است، جزء بودنش در غیر فاتحه الکتاب خالی از تامل نیست، در نماز باید سوره را با بسمله شروع کرد.