به گزارش  خیمه مگ، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در شماره 156 کتاب «ره توشه راهیان نور» ویژه ماه رمضان ۱۴۳۹، به ارائه مقالات در موضوعات گوناگون پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.

* اهمیت نماز و ویژگی‌های نماز مطلوب

اشاره

بارها دربارۀ نماز بحث و این فریضۀ الهی از زوایه‌های گوناگون واکاوی شده؛ اما در عین حال، می‌توان به زاویۀ دیگری از نماز اشاره کرد و آن این است که نماز مطلوب و اثربخش، دارای چه ویژگی‌هایی‌ست. بایستگی این بحث بدان جهت است: آیا هر نمازی، به هر صورت اثربخش خواهد بود. یا نماز با ویژگی‌های خاص؟ امام صادق7 فرمود: «چه‌بسا مردى که پنجاه سال نماز خوانده باشد و حتى یک نمازِ او را خدا نپذیرفته باشد! پس ناگوارتر از این چه خواهد بود؟ به خدا سوگند، شما در میان همسایگان و یاران‌تان، کسانى را مى‌شناسید که اگر نمازشان را به‌خاطر تکریم و احترام شما بخوانند، شما نمازشان را پذیرا نمى‌شوید؛ زیرا در اداى تکریم و احترام شما، سهل‌انگارى و بى‌اعتنایى کرده‌اند. خداوند متعال جز طاعت شایسته، هیچ طاعتى را نمى‌پذیرد تا چه رسد به طاعت بى‌ارج و بى‌بها.»[2]

این نوشتار می‌کوشد که ویژگی‌های نماز مطلوب را تبیین نماید و در محورهای زیر سامان یافته است.

الف) اهمیت نماز

نماز، نه‌تنها در اسلام بلکه در تمام ادیان، از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نماز، عبادتی‌ست که تعداد بسیاری از آیات و روایات را به خود اختصاص داده و در قرآن، یکی از مهم‌ترین صفات انسان‌های شایسته، اقامۀ نماز شمرده شده است. همچنین بهترین تعبیرها در روایات، به نماز اختصاص یافته است؛ تعابیری مانند: راس اسلام،[3] وجه دین،[4] نور،[5] معراج[6] و با فضیلت‌ترین عمل.[7] از همه مهم‌تر این‌که اولین دستور خداوند به حضرت موسی7، امر به اقامۀ نماز بود: «وَ أنَا اخْتَرْتُک فَاسْتَمِعْ لِما یُوحَى * إنَّنی أنَا اللهُ لا إلهَ إلّا أنَا فَاعْبُدْنی وَ أقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری؛[8] و من تو را (براى مقام رسالت) برگزیدم، اکنون به آنچه بر تو وحى مى‌شود، گوش فرا ده! من الله هستم. معبودى جز من نیست! مرا بپرست و نماز را به یاد من بپادار!» همچنین اولین سفارش به حضرت عیسی7 در گهواره، نماز بود: «وَ جَعَلَنی مُبارَکاً أینَ ما کنْتُ وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیاً؛[9] و مرا هرجا که باشم، وجودى پربرکت قرار داده و تا زمانى که زنده‏ام، مرا به نماز و زکات توصیه کرده است!»

ویژگی‌های نماز مطلوب

1. اخلاص

یکی از ویژگی‌های مهم نماز، اخلاص است. قرآن می‌فرماید: «قُلْ إنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیای وَ مَماتی لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ؛[10] بگو که نماز و تمام عبادات من و زندگى و مرگ من، همه براى خداوند پروردگار جهانیان است.» علی7 فرمود: «نماز، تنها ایستادن و نشستن (حرکات جسمی و اعمال ظاهری) نیست و حقیقت آن، اخلاص و توجه به خدای یگانه است.»[11]

در مقابل اخلاص، ریاست. نماز آمیخته به ریا‌، به‌جای گشودن درهای بهشت، نمازگزار را راهی دوزخ می‌نماید. خداوند برای ریاکاران در نماز‌، جهنم را وعده داده است؛[12] اما اگر کسی برای خدا کار کرد، او بهترین مصلحت­ها را برایش نازل می­کند. حضرت زهرا3 فرمود: «مَنْ أَصْعَدَ إلَى اللهِ خالِصَ عِبادَتِهِ أهْبَطَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَ إلَیهِ أفْضَلَ مَصْلَحَتِهِ؛[13] هرکس عبادت خالص به سوی پروردگارش بفرستد، خداوند بهترین مصلحت را برای او خواهد فرستاد.»

در خاطره‌ای دربارۀ «شهید صیاد شیرازی» می‌خوانیم: «هوا بسیار سرد بود. برای وضو که بیرون می­آمدیم‌، بعدش دست­های‌مان را زیر اگزوز کامیون می­گرفتیم تا گرم شویم. یک روز صبح که برای وضو آمدم بیرون، دیدم کسی در دوردست­ها، وسط بیابان مشغول نماز است. خیلی تعجب کردم. در آن سرما چگونه نماز می­خواند؟ رفتم جلو. دیدم شهید صیاد شیرازی‌ست که در تنهایی و اخلاص، بدون این‌که سوز سرمایی احساس کند، گرم مناجات با خالق خویش است.»[14]

2. خشوع

خشوع در نماز، از عناصری‌ست که قرآن و روایات بر آن تأکید فراوانی داشته‌اند. خداوند، سعادت انسان را به خشوع در نماز گره زده و آن ‌را اولین صفت مؤمنان یاد کرده است.[15]

دل که عظمت خداوند را درک کند، اثرش در اعضا نیز ظاهر می‌شود. پیامبر اکرم9، وقتی شخصی را دیدند که در نماز با ریش خود بازی می‌کند، فرمودند: «لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ؛[16] اگر قلبش خشوع داشت، اعضایش نیز خاشع می‌شدند.» دربارۀ اهل بیت ایشان هم گفته‌اند که وقتی نماز می‌خواندند، رنگ‌شان تغییر می‌کرد: «کانَ أَمیرُالْمُؤْمِنینَ إذا أخَذَ فِی‌ الْوُضُوءِ تَغَیَّرَ وَجْهُهُ مِنْ خیفَةِ اللهِ تَعالَى وَ کانَ الْحَسَنُ إذا فَرَغَ مِنْ وُضُوئِهِ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ؛[17] وقتی علی7 شروع به وضو می‌کرد، صورتش از خوف خدا تغییر می‌کرد. وقتی امام حسن وضویش را تمام می‌کرد، رنگش تغییر می‌کرد.»

اصحاب حضرت رسول9 و ائمه: نیز چنین بودند: «سعید بن‌ جبیر» می­گوید: «چهل سال نماز خواندم؛ اما کسی را که طرف راست یا چپ من می‌ایستاد نشناختم؛ زیرا شنیده بودم خشوع در نماز آن است، کسی را که در طرف راست یا چپ تو ایستاده است، نشناسی.»[18]

استاد مطهری که با «سیدهاشم حداد» عارف بزرگ بارها ملاقات داشته است، می‌گوید: «یک‌بار که به دیدن ایشان رفتم، از من سؤال کردند: «نماز را چگونه می‌خوانی؟» گفتم: «با توجّه کامل به معانی و کلمات آن.» ایشان فرمودند: «پس کی نماز می‌خوانی؟ در نماز توجّهت فقط به خدا باشد و (تنها) به معانی توجّه مکن!»[19]

3. اول وقت خواندن

باز هم وقت اذان است، بیا برگردیم






آسمان دل‌نگران است، بیا برگردیم


هر چه رفتیم ندیدیم به جز تاریکی






جاده بی‌خط و نشان است، بیا برگردیم[20]



در آیاتی گران‌سنگ از سورۀ معارج، سخن از صفات نمازگزاران به میان آمده است. نکتۀ جالب توجه این‌که اولین صفت نمازگزار، مداومت بر آن و آخرین ویژگی‌اش، محافظت از نماز ذکر شده است. امام رضا7 در توضیح این آیه، یکی از مصادیق محافظت بر نماز را، خواندن نماز در اول وقت بیان کرده‌اند.[21] در نگاه حضرات معصومین:، برتری نماز اول وقت بر آخر وقت، همچون برتری آخرت بر دنیا شمرده‌ شده است.[22]

رعایت اوقات نماز تا به آن‌جا اهمیت دارد که امام صادق7، آن را یکی از سه معیار شناسایی شیعیان معرفی کرد: «إمْتَحِنُوا شیعَتَنا عِنْدَ ثَلاثٍ عِنْدَ مَواقیتِ الصَّلاةِ کَیفَ مُحافَظَتُهُمْ عَلَیها...؛[23] شیعیان ما را با سه چیز امتحان نمایید: هنگام اوقات نماز، بنگرید که چگونه بر آن محافظت دارند.» ایشان در جای دیگر از اصحاب خویش خواسته‌اند، از دوستانی که به وقت نماز اهتمام ندارند، دوری نمایند.[24]

امام خمینی; در اواخر عمر که در بیمارستان بستری بود، به «آقای انصاری» گفتند: «اگر من خوابیدم، برای نماز اول وقت بیدارم کنید.» آقای انصاری می‌گوید که وقت اذان شد و دلم نیامد امام را با این وضعیت بیماری که سِرُم به دست داشت بیدار کنم. ده دقیقه بعد از اذان، امام بیدار شد و با ناراحتی گفت: «از اول عمرم تا حالا نمازم را اول وقت خوانده‌ام؛ چرا الآن که پایم لب گور است، ده دقیقه تأخیر افتاد؟»[25]

4. خواندن نماز در مسجد و به جماعت

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نماز، خواندن آن در مسجد است؛ لذا از همان صدر اسلام، پیامبر اکرم9 اهتمام داشتند که مساجد متعددی را در جاهای مختلف بنا کنند. ایشان می‌فرمودند: «خداوند مساجد را خانه‌های خود بر زمین معرفی کرد. خوشا به حال کسی که مساجد، خانه‌های او باشد و خوشا به حال‌ کسی ‌که در خانه‌اش خود را تطهیر نماید؛ سپس مرا در خانه‌ام زیارت نماید. آگاه باشید که بر زیارت شونده، واجب است که زائر را تکریم نماید! پس آنان را که در تاریکی شب به سمت مساجد می‌روند، به نور درخشان در روز قیامت بشارت دهید.»[26]

نماز در مسجد علاوه بر فضایل بی‌شمار، کارکردهای فراوانی نیز در زندگی دارد؛ امام علی7 ‌فرمودند: «هر کس به مسجد رفت و آمد داشته باشد، به یکی از این هشت فائده دست می‌یابد: برادری که در راه خدا به او نفع برساند، علمی جدید، نشانه‌ای محکم، رحمتی که بدان چشم داشته باشد، سخنی که او را از هلاکت نجات دهد، سخنی که او را به هدایت برساند یا گناهی را از ترس خدا و یا از روی حیا رها می‌کند.»[27]

«شهید شیرعلی راشکی»، سه کیلومتر راه می­رفت تا به مسجد برسد و نماز جماعت بخواند. روزی پدر و مادرش که از این‌همه پیاده­روی او خبر داشتند، گفتند: «علی‌جان! چرا این‌همه راه را پیاده می­روی؟» شیرعلی با لبخند به صورت پدر و مادر نگاهی انداخت و آرام گفت: «این پیاده راه‌رفتن من، به نفع شما هم هست.» پدر و مادر شیرعلی به هم نگاه کردند و گفتند: «چه نفعی پسرجان؟» شیرعلی با همان چهرۀ شاداب گفت: «وقتی من پیاده به مسجد می­روم، در راه هزار صلوات می­فرستم و ثوابش را به پدرم می­دهم و در راه برگشت هم هزار صلوات دیگر می­فرستم و ثواب آن را به مادرم هدیه می‌کنم.»[28]

شایسته است همان‌گونه ‌که قرآن کریم فرموده: «وَ ارْکعُوا مَعَ الرّاکِعینَ»،[29] نماز در مسجد و با جماعت خوانده شود؛ چراکه در نماز، بیش از آن‌‌که سخن از «من» باشد، «ما» مورد نظر بوده است. بدین موارد توجه کنید: «تنها تو را می‌پرستیم»، «تنها از تو یاری می‌جوییم»، «ما را به راه راست هدایت فرما» و «سلام بر ما و بندگان صالح خدا.» این جملات را می‌توان اشاره به همان مطلب دانست که اصل در نماز، جماعت است و سزاوار نیست مؤمن، جز در موارد ضرورت نمازش را به‌تنهایی اقامه نماید.

فضیلت جماعت به‌اندازه‌ای‌ست که به فرمودۀ پیامبر اکرم9، جبرئیل به خاطر هفت چیز آرزو داشت تا از فرزندان آدم باشد و یکی از آن‌ها، حضور در نماز جماعت است.[30]

5. بانشاط‌بودن

از دیگر معیارهای نماز مطلوب،‌ شادابی در نماز است. قرآن در جایگاه نکوهش منافقان، از کسالت آنان در نماز سخن گفته است: «إذا قامُوا إلَى الصَّلاةِ قامُوا کُسالى؛[31]‌ هنگامی که به نماز می‌ایستند، با کسالت می‌ایستند.»

در مقابل رسول خدا9، همیشه منتظر بود که وقت نماز فرارسد و می‌فرمود: «بلال، ما را راحت نما!»[32]

هرچه نماز بانشاط‌تر باشد، اثر آن بهتر و بیشتر خواهد بود. امام خمینی; فرموده است: «چنانچه اطبا را عقیده بر آن است که اگر غذا را از روى سرور و بهجت میل کنند‌، زودتر هضم مى‌شود، همین‌طور طب روحانى اقتضا مى‌کند که اگر انسان غذاهاى روحانى را از روى بهجت و اشتیاق تناول کند و از کسالت و تکلف احتراز کند، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر تصیفه می‌گردد.»[33] امام باقر7 فرموده‌اند: «لاتَقُمْ إلَى الصَّلاةِ مُتَکاسِلاً وَ لا مُتَناعِساً وَ لا مُتَثاقِلاً فَإنَّها مِنْ خَلَلِ النِّفاق؛[34] با حال کسالت، چرت و بى‌میلى به نماز برمخیز که این‌ها از شیوۀ نفاق است.»

6. دائمی‌بودن نماز

کار کمِ همیشگی، بسی بهتر از کار زیادِ موقتی‌ست. نماز موقتی نمی‌تواند انسان را به مقصد برساند. خداوند در سورۀ معارج، اولین صفت نمازگزاران را نماز دائمی ذکر می‌کند: «الَّذینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُون.»[35] البته مراد آیه این نیست که اینان، تمام زندگی خویش را تعطیل نموده و همواره مشغول نماز هستند. به فرمودۀ علامه طباطبایی، این‌که کلمۀ «صلاۀ» را به ضمیر «هُم» اضافه کرده، دلالت بر ا ین دارد که بر خواندن نمازشان مداومت داشته‌اند؛ نه این‌که دائم در نماز بوده‌اند و ستودن آنان، به مداومت در نماز اشاره است و این‌که اثر هر عملى، با مداومت در آن کامل مى‌شود.[36]

در مذمت ترک نماز نیز، پیامبر اکرم9 فرمود: «مَنْ تَرَکَ الصَّلاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِ اللهِ؛[37] هرکس نماز را از روی عمد نخواند، از ذمّۀ خدا و رسول و امان‌شان بیزارى جسته است.»

«شهید بابارستمی» در خاطراتش می­نویسد: «در زمان طاغوت که به سربازی رفته بودم، شبی احتیاج به حمام پیدا کردم. حمام پادگان بسته بود. چشمم به حوض وسط پادگان افتاد که یخ بسته بود. با ترس از افسر نگهبان، آهسته شروع کردم به شکستن یخ­ها و بدون درنگ رفتم داخل حوض آب. خیلی سرد بود؛ ولی هدفم مهم و مقدس بود. هنوز داخل حوض بودم که افسر نگهبان آمد و با ناراحتی مرا بازداشت کرد. در بازداشتگاه نماز را خواندم و خیلی خوشحال بودم که این‌همه برایم مهم است. صبح آن روز افسر نگهبان مرا پیش مسئول پادگان برد. او با عتاب گفت: «چرا نظم پادگان را به هم زدی؟» گفتم: «چاره­ای نداشتم! من یک مسلمانم و نمی‌خواستم نمازم قضا شود.» فرمانده کمی تأمل کرد و به سمت کمد رفت. او پاکتی برداشت، چیزی داخل آن گذاشت، به من داد و گفت: «برو بیرون و دیگر هم از این کارها نکن.» با خود گفتم که حتماً یک هفته بازداشتی نوشته است. وقتی در پاکت را باز کردم، دیدم یک اسکناس صدتومانی داخل پاکت است. خیلی خوشحال شدم. صدتومان آن موقع خیلی زیاد بود؛ آن‌هم برای سربازی که منبع درآمدی نداشت.»[38]

7. نماز با تعقیبات

یکی از ویژگی‌های نماز مطلوب، تعقیبات است. خدای متعال فرمود: «فَإذا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَ إلى رَبِّکَ فَارْغَب؛[39] پس وقتى از کار مهمّى فارغ مى‌شوى، به مهم دیگرى پرداز و به سوى پروردگارت توجّه کن.» در توضیح این آیه در روایات می‌خوانیم که منظور، دعا و تعقیب بعد از نماز است و حتی فضیلت دعا و تعقیب بعد نماز را، بیش از خواندن نماز مستحبی بعد آن دانسته‌اند.[40] امام صادق7 از پدر بزرگوارشان امام باقر7، در توضیح این آیه نقل کرده‌اند: «وقتی نمازت را خواندی، در حالی ‌که نشسته‌ای مشغول تعقیب شو و برای امور دنیا و آخرتت دعا کن[41].» در تأثیر تعقیب و دعای بعد از نماز صبح برای ازدیاد رزق و روزی، امام صادق7 فرمود: «التَّعْقیبُ أَبْلَغُ فی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْبِلادِ[42]؛ تعقیب (بعد نماز)، انسان را زودتر و بیشتر به رزق و روزی می‌رساند تا رفتن به شهرها برای کسب آن.» گفتنی است، کسی که بلافاصله بعد از اتمام نماز، بدون دعا، از جایش بلند شده و سجاده را ترک می‌کند، به‌شدت مورد مذمت قرار می‌گیرد. امام صادق7 فرمود: «إنَّ الْعَبْدَ إذا قامَ یَعْنی فِی الصَّلاةِ فَقامَ لِحاجَتِهِ یَقُولُ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَى أما یَعْلَمُ عَبْدی أنّی أنَا الَّذی أقْضِی الْحَوائِجَ؛[43] وقتی بنده بعد از نماز، با عجله دنبال حاجت خود می‌رود، خدای متعال می‌گوید که آیا بنده من، نمی‌داند من هستم که حاجت‌های او را برآورده می‌کنم؟»