به گزارش خیمه مگ،یکصدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۴۸-۱۳۱۵ شمسی) آغازگر تحولی مهم در نظام آموزشی حوزوی ایران می باشد که علاوه بر احیای جایگاه علمی قم به عنوان مرکز برجسته شیعه، بسترساز تحولات سیاسی و اجتماعی در قرن بیستم شد. در این یادداشت، به بررسی نقش محوری آیت‌الله حائری یزدی در بنیان‌گذاری حوزه علمیه قم، دستاوردها و چالش‌های آن در طی یک قرن گذشته پرداخته خواهد شد.

بخش اول: آیت‌الله حائری یزدی و تأسیس حوزه علمیه قم

۱. زمینه‌های تاریخی:

پس از افول حوزه علمیه اصفهان و فشارهای شدید حکومت قاجار بر روحانیت، مرکزیت علمی شیعه به نجف اشرف منتقل شد. با آغاز سده چهاردهم هجری و تشدید سیاست‌های ضدمذهبی حکومت رضاشاه، ضرورت احیای یک مرکز علمی مستقل در داخل ایران بیش از پیش احساس گردید. آیت‌الله حائری یزدی که در نجف اشرف تحت نظر مراجع بزرگی چون میرزای شیرازی و آخوند خراسانی تحصیل کرده بود، در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی به دعوت مردم قم، این شهر را به عنوان پایگاه جدید علمی و حوزوی انتخاب کرد.

۲. اقدامات بنیادین:

- تشکیل هسته مرکزی حوزه : آیت‌الله حائری یزدی با تأسیس مدارس علمیه فیضیه و دارالشفاء به عنوان مراکز آموزشی و اسکان طلاب، اساس حوزه علمیه قم را بنا نهاد.

- نظام‌مندسازی دروس: آیت‌الله حائری یزدی با تدوین برنامه‌های درسی منسجم و جامع در حوزه‌های فقه، اصول، فلسفه، تفسیر و حدیث، کیفیت آموزش حوزوی را ارتقا داد.

- استقلال مالی: آیت‌الله حائری یزدی تأکید زیادی بر وقف و حمایت‌های مردمی داشت تا از وابستگی به حکومت‌های وقت جلوگیری شود.

- پرورش نسل نوین روحانیون: تربیت شخصیت‌های برجسته‌ای همچون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی (ره) ، سید محمدحسین طباطبایی و سید محمد محقق داماد از دستاوردهای بزرگ این دوره بود.

۳. رویکردهای اصلاحی:

- ترکیب سنت‌های نجف با سبک‌های نوین آموزشی: آیت‌الله حائری یزدی به‌دنبال تلفیق روش‌های سنتی تدریس در نجف با شیوه‌های جدید آموزشی بود.

- تعامل با مسائل اجتماعی: ایشان بر لزوم حضور فعال حوزه در مسائل اجتماعی و جلوگیری از انزوا تأکید داشت.

- آیت‌الله حائری یزدی در برابر سیاست‌های تهاجمی رضاشاه به‌ویژه قانون کشف حجاب (۱۳۱۴ شمسی) و تغییر لباس روحانیت مقاومت کرد.

- ایشان به شدت با انحلال مدارس مذهبی و جایگزینی آموزش‌های سکولار مخالفت نمود.

۲. حفظ هویت حوزوی:

- در مواجهه با جریان‌های روشنفکری سکولار، آیت‌الله حائری یزدی تلاش کرد روحیه علمی حوزه را تقویت و از تفرقه در میان مراجع تقلید جلوگیری کند.

۳. تدبیرهای آیت‌الله حائری:

- آیت الله حائری یزدی مواضع محتاطانه‌ای اتخاذ کرد تا اصول حوزوی را حفظ کند، از جمله عدم همراهی با قیام مسجد گوهرشاد به دلیل خطرات سرکوب شدید.

- وی از دیپلماسی خاموش برای حفظ استقلال حوزه استفاده نمود.

- حوزه علمیه قم در طول یک قرن، به بزرگترین مرکز علوم دینی شیعه در جهان تبدیل شد.

- تأسیس مدارس تخصصی همچون حوزه‌های علمیه خواهران، دانشگاه مفید و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی از دیگر دستاوردهای این دوره است.

- تولید آثار علمی در زمینه‌های فقه، فلسفه، و تفسیر نیز به‌طور چشمگیری افزایش یافت.

۲. نقش سیاسی-اجتماعی:

- حوزه قم کانون مبارزه با استعمار و استبداد شد و در انقلاب ۱۳۵۷ و نهضت امام خمینی نقش برجسته‌ای ایفا کرد.

- حوزه قم در ساختار جمهوری اسلامی، از جمله در تأسیس نهادهایی همچون شورای نگهبان و مجلس خبرگان، مشارکت داشت.

۳. گسترش بین المللی

حوزه علمیه قم توانست طلابی از کشورهای مختلف آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکا جذب کند و شعبه‌هایی از آن را در کشورهای مختلف راه‌اندازی نماید.

آیت‌الله حائری یزدی با تأسیس حوزه علمیه قم، نه‌تنها نهادی علمی و فقهی را بنیان‌گذاری کرد بلکه الگویی از تعامل هوشمندانه با قدرت سیاسی و حفظ استقلال حوزه به‌جا گذاشت. امروزه، در یکصدمین سالگرد این رویداد، حوزه‌های علمیه با چالش‌هایی چون پاسخ‌گویی به نیازهای نسل جوان، مقابله با تحجر و تعریف نقش خود در دنیای مدرن روبه‌رو هستند. تجلیل از این سالگرد فرصتی است برای بازخوانی آرمان‌های بنیان‌گذار حوزه قم و تطبیق آن‌ها با شرایط کنونی، با تأکید بر:

- تقویت پژوهش‌های میان‌رشته‌ای (دین و علوم انسانی).

- حفظ جایگاه مرجعیت دینی در عصر دیجیتال.

- ترویج گفتمان وحدت اسلامی.

- کتاب «زندگانی و شخصیت آیت‌الله حائری یزدی» نوشته علی دوانی.

- مقاله «تأسیس حوزه علمیه قم و نقش آن در تحولات ایران معاصر» (نشریه پژوهش‌های تاریخی).

- اسناد منتشرشده آرشیو حوزه علمیه قم درباره فعالیت‌های آیت‌الله حائری یزدی.

این یادداشت به مناسبت یکصدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه قم و بزرگداشت مقام بنیان‌گذار آن، آیت‌الله العظمی حائری یزدی، تدوین شده است.