به گزارش خیمه مگ، « بایسته های مدیریتی از منظر امام علی‌(ع) به قلم اسماعیل نساجی زواره عنوان مقاله‌ای است که در آن نگارنده سعی دارد به بیان تعدادی از ویژگی های مهم مسوولین و مدیران در گستره جامعه اسلامی از دیدگاه حضرت علی(ع) بپردازد.

امید است مورد توجه مسوولین نظام جمهوری اسلامی قرار گیرد تا سازمان ها و دوایر گوناگون، کم تر با چالش‌های اجرایی، اداری و قانونی روبه‌رو شوند.

* ایمان و تقوا

اولین ویژگی مسوولیت در مورد امور اداری و اجتماعی «ایمان و تقوا» می‌باشد، زیرا ایمان به خدا و تسلیم در برابر اوامر الهی آن چنان تعهدی در انسان ایجاد می‌کند که از کوچک‌ترین عمل خلاف دوری می‌کند. برای انسان با تقوا، مسوولیت در مقابل خدا بر هر گونه قانون و مقام مافوق برتری دارد و تنها خدا را حاضر و ناظر بر اعمال خود می‌بیند.

کسی که در وادی اداره جامعه قدم می‌گذارد و می‌خواهد به مردم خدمت کند، باید در هر شرایطی خدامحور باشد؛ چون ریاست و مسوولیت به طور طبیعی غرور آفرین است و از این‌رو مسوولین و مدیران بیش از افراد دیگر جامعه در معرض لغزش و سقوط قرار دارند. به همین علت، حضرت علی(ع) در دستورالعمل خود به مالک‌اشتر چنین فرمان می‌دهد: «...و ان ینصرالله سبحانه بقلبه و یده ولسانه، فانه جل اسمه قد تکفل بنصره و اعزاز اعزّه»

«کارگزار باید خداوند سبحان را با قلب، دست و زبان یاری نماید؛ زیرا خدای بزرگ یاری و عزت کسی را که یاریش کند، تضمین کرده است».

اگر مسوولین و مدیران جامعه بر اساس خداباوری حرکت کنند و در راه خدا قدم بردارند، خداوند محبت آنان را در دل مردم جای می‌دهد، لذا مسوولین نظام اسلامی باید به گونه ای انتخاب شوند که ویژگی خداباوری در قلب و روح آنان رسوخ کرده باشد و تمام کارهایشان بر اساس خدامحوری انجام گیرد.

* دلسوزی برای مردم

اصولا جایگاه ارزشی هر کسی را در اجتماع، اخلاق او معین می‌کند و رفتار هر انسانی معرف شخصیت اوست، بنابراین در انتخاب افراد برای تصدی امور جامعه، صفات و افعال اخلاقی انسان نقش دارند. بر حسب نوع مسوولیتی که به افراد داده می‌شود، صفت اخلاقی مربوط به آن نیز باید مورد توجه قرار گیرد؛ مثلا اگر به کسی مسوولیتی داده شود که بیش‌تر با مردم سروکار دارد، باید با تمام وجود به مردم عشق بورزد و مردم را مانند اعضای خانواده خود بداند.

امام علی(ع)، خود در سیره حکومتی چنین برخوردی داشت، مسوولین و مدیران خود را نیز به این مساله سفارش می‌نمود.

آن حضرت نسبت به این موضوع آنقدر حساس بود که هرگاه متوجه می‌شد که یکی از کارگزاران و مسوولین حکومتش با مردم برخوردی توام با خشونت داشته است، او را توبیخ می‌کرد؛ چنان که یکی از آنان به نام عمربن ابی سلمه ارحبی را بدین صورت سرزنش کرد:

«دهقانان شهر تو شکایت دارند که با آنان به تندی رفتار می‌کنی و در حق آنان سخت می‌گیری و شخصیتشان را خرد میکنی» .

پس جایگاه مسولیت اشخاص را صرف نظر از سایر شروط، اخلاق تعیین می‌کند، مولای متقیان علی(ع) در عهدنامه خودبه مالک اشتر می فرماید:

«... کارگزاران دولتی را از میان مردم با تجربه، با حیا و از خاندان پاکیزه و با تقوا انتخاب کن، زیرا اخلاق آنان بهتر و آبرویشان محفوظ‌تر و طمع ورزی آنها کمتر و آینده نگری آنان بیشتر است...».

بنابراین یکی از معیارهای مهم انتخاب مسوولین شایسته و کارکنان توانمند داشتن، دلسوزی برای مردم است.

* لیاقت و توانمندی(شایسته سالاری)

«در جامعه اسلامی یکی از بایسته هایی که باید مسوولین سازمان ها و مدیران ادارات نسبت به آن همت گمارند، گزینش کارکنانی است که از درایت، کارآیی و توانمندی در امور مربوط به حوزه کارخود برخوردار است؛ یعنی افراد باید براساس نوع تخصص و توان اجرایی، انتخاب و به کار مورد علاقه گمارده شوند و هیچ گاه نباید روابط، جای ضوابط را بگیرد و نباید شایستگی، قربانی دوستی ها و مسائل خویشاوندی گردد؛ زیرا یکی از آ فات بسیار خطرناک برای یک نظام، بی تفاوتی و عدم توجه به ارزش ها، لیاقت ها و صلاحیت هاست. اگر کارهای مهم به دست افراد نالایق سپرده شود، کار مملکت به تباهی و ویرانی کشیده می‌شود و نیروهای مفید و شایسته منزوی می‌شوند که پیامد آن یاس و نومیدی و مرگ استعدادهاست» .

در جای جای نهج البلاغه به خوبی می‌توان دریافت که آن حضرت به قدر کافی نسبت به این مهم اهتمام داشت و کسانی را به کار می‌گماشت که شایسته ترین افراد باشند، از این‌رو به مالک اشتر می‌فرماید:

«در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش، به کارشان بگمار و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران، آنان را به کارهای گوناگون وادار مکن، زیرا این، نوعی ستمگری است». .

امام علی(ع) میراث دار حکومتی بود که در رده های اداری، قضایی و نظامی، روابط، جانشین ضوابط شده بود و انگیزه های دودمانی، چاپلوسی، ثروت و قدرت نمایی جانشین شایسته سالاری گردیده بود. به همین علت افراد فرصت طلب، متملق و ثروت‌اندوز در مراکز حکومتی نفوذ کرده بودند و در سایه حکومت دینی برای کسب مقام، ثروت و اشباع خواسته ها در این راه هیچ حد و مرزی نمی‌شناختند .

قدرتمندان که پیش از زمامداری آن حضرت براساس تعلقات خانوادگی، قدرت مالی و مصلحت جویی بر سر کار آمده بودند، همگی برکنار شدند و متعهدان کارشناس براساس شایستگی علمی و عملی به کارگمارده شدند. قاطعیت بی مانند امام‌علی(ع) در برابر زیاده خواهی و انحرافات چهره های سرشناس همچون: طلحه، زبیر و معاویه نشانه اهتمام آن بزرگوار به مساله شایستگاری بود.

پایمردی مولای متقیان به شایسته سالاری به اندازه ای بود که حتی وحدت مسلمانان و یکپارچگی جهان اسلام نتوانست او را در اجرای شایسته سالاری به تردید وادارد. او تاوان جنگ های تحمیلی جمل، صفین و نهروان را بر دوش کشید، اما هرگز برای بقای دولت و گسترش قدرت خویش از اصول نگذاشت.

* نظارت وبازرسی

یکی از ضرورت ها در یک مدیریت سالم و موفق، وجود نظارت و بازرسی کامل است. از آنجایی که دین مبین اسلام دینی کامل و جامع است و نیز پاسخگوی تمام نیازهای تکاملی انسان است در این زمینه دستوراتی دارد و مسوولین سازمان ها را به داشتن یک نظام دقیق، جدی و عادلانه نظارت و بررسی سفارش می‌کند؛ زیرا که سلامت و موفقیت هر مجموعه و سازمانی وابسته به وجود نظارت و بازرسی دقیق در آن سازمان است.

امام علی(ع) در عهدنامه معروف خود به مالک اشتر درباره نظارت چنین دستور می دهد:

«و با فرستادن ماموران مخفی و راستگو و با وفا، کارهای کارگزاران را زیر نظر بگیر؛ زیرا بازرسی مداوم و پنهانی سبب می‌شود که آنان به امانت‌داری و مدارا با زیردستان ترغیب شوند».

آن حضرت در دوران حکومت خود در زمینه نظارت و مراقبت بر کارگزاران و مسوولین، بسیار دقیق و هوشیارانه عمل می‌کرد. نامه‌هایی که برای کارگزاران و عمال خود در شهرها و استان‌های گوناگون می‌نوشت و در آنها نقاط قوت و ضعف آنان را متذکر می‌شد، گویای این مطلب است که امام(ع) همواره بازرسان و ناظران مخفی بر کارگزاران و مسولان جامعه می‌گماشت تا کلیه رفتار و عملکردشان را به طور دقیق زیر نظر بگیرند و نتیجه این نظارت و بررسی را برای آن حضرت گزارش کنند.

نظارت و مراقبتی که از جانب اولین امام معصوم(ع) صورت می‌گرفت، کاملا جدی، عمیق و دقیق بود. به گونه‌ای که حتی شرکت یکی از کارگزاران در یک مهمانی اعیانی از نظر آن حضرت مخفی نماند؛ چنان‌که وقتی عثمان‌بن‌حنیف فرماندار بصره در مجلس یکی از ثروتمندان شرکت کرد، گزارش آن به زودی به حضرت علی(ع) رسید و آن حضرت بلافاصله در نامه ای خطاب به او چنین نوشت:

«ای پسر حنیف به من گزارش رسیده که یکی از جوانمردان اشراف بصره تو را به میهمانی دعوت کرده و تو، به سرعت دعوت او را اجابت نموده‌ای و در آن میهمانی برای تو غذاهای رنگارنگ و ظرف‌های بزرگ غذا یکی پس از دیگری آورده می‌شد. من گمان نمی‌کردم که تو میهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان از آن میهمانی محروم و ممنوع بوده و ثروتمندانشان دعوت شده اند» .

با دقت و تامل در بعضی از نامه‌های حضرت علی(ع) روشن می‌شود که آن حضرت تنها به گزارش‌های بازرسان خود اکتفا نمی‌کرد، بلکه علاوه بر دریافت گزارش ها، کارکنان خود را به حضور می‌طلبید و از آنان در مورد عملکرد و رفتارشان سوال می‌کرد؛ لذا با توجه به مطالب مزبور، مسوولین جامعه اسلامی باید نسبت به عملکرد کارکنان خود نظارت و دقت کافی به خرج دهند تا کارها به بهترین وجه با رعایت سلسله مراتب انجام پذیرد، زیرا وجود نظارت و بازرسی لازمه حفظ و سلامت و رشد و توسعه هر مجموعه و سازمان و موجب پیشرفت و تعالی کارکنان خواهد بود.

* امانت داری

امانت داری یکی از ویژگی های برجسته و با اهمیت مسوولین جامعه اسلامی است. از این دیدگاه هرکس در هر پست و مقامی که باشد، امانت‌دار مردم است و باید در حفظ امانت بکوشد زیرا اختیار بسیاری از امور و مسائل حیاتی عموم مردم در دست مسوولین دولت قرار داده می‌شود و آنان باید در انجام وظیفه خود تلاش کنند و حافظ امانت باشند.

امام علی(ع) گذشته از این که خود نمونه کامل امانت داری در زمینه های گوناگون بود، دیگران را نیز به رعایت امانت سفارش می‌کرد و می‌فرمود:

«امانت را ادا کنید هر چند صاحبش قاتل فرزندان انبیا باشد» .

بنابراین در انتخاب مسوولین و مدیران، باید خصیصه امانت‌داری را مد نظر قرار داد تا جامعه اسلامی کمتر با انواع مشکلات روبه‌رو گردد و بحران های موجود در کشورهای اسلامی که غالبا ناشی از بی کفایتی بعضی از مسوولین است، بر طرف شود.

* عدالت خواهی

در مدیریت و مسولیت، مفهوم عدالت این است که استحقاق های طبیعی و واقعی در نظر گرفته شود و به هر کس مطابق آن‌چه استعداد و لیاقت دارد، داده شود. در این صورت اجتماع حکم ماشینی را پیدا می‌کند که هر جزء آن در جای خود قرار گرفته است.

امام علی(ع) برای زدودن شرایط ناعادلانه زندگی و دست‌یابی به عدالت، آن هم با توجه به بی عدالتی جامعه آن روز که حکومت خلیفه سوم به آن دامن زده بود، شعار عدالت اجتماعی و اقتصادی را مطرح کرد و در راه تحقق آن سیاست‌هایی را در پیش گرفت. سراسر زندگی امام(ع) نشان دهنده اعتدال و اجرای عدالت در جامعه است. ظلم‌ستیزی و مبارزه با ستم و بیدادگری چه در دوران حکومت و چه پیش از آن، از ویژگی‌های زندگی امام متقین(ع) است.

آن حضرت در عهدنامه خویش به مالک اشتر در این زمینه می‌فرماید:

«برترین چیزی که موجب چشم‌روشنی والیان می‌شود، برقراری عدالت در جامعه و آشکار شدن علاقه مردم نسبت به آنان است»

علی (ع) در این فراز از گفتار خود به مالک، او را به رفتار عادلانه با مردم و پرهیز از ظلم و ستم و دوری از تبعیض در بین آنان سفارش می‌کند؛ یعنی مدیران و مسوولین نباید خود و بستگان خویش را در مسائل شخصی و امتیازات اجتماعی بر دیگران مقدم بدارند، زیرا در صورتی که مسوول یک سازمان عدالت را رعایت نکند، مرتکب ظلم شده است. چنین مسوولی محبوبیت مردمی خود را از دست می‌دهد. طبیعی است که با رفتار ناعادلانه و تبعیض آمیز مسوولین، نارضایتی عمومی پدید می‌آید و در اثر آن پایه های قدرتشان به تدریج رو به ضعف می‌رود. بر این اساس یکی از ویژگی‌های مسوولین و مدیران طبق فرمان‌های حکومتی حضرت علی بن ابیطالب(ع) عدالت خواهی است، بنابراین مسوولین نظام اسلامی باید از چنین خصوصیتی بر‌خوردار باشند تا بتوانند حق و عدالت را در جامعه اجرا نمایند. امروز بیش از هر زمان دیگر به خصوص در نظام جمهوری اسلامی ضرورت عدالت‌خواهی احساس می‌شود، زیرا نظام مقدس جمهوری اسلامی برای رسیدن به اهداف و آرمان‌های خود نیازمند نیروهای متخصص و کاردان است که دارای ویژگیهای تعهد و عدالت‌خواهی باشد، که اگر این خلا ایجاد شود، نظام اسلامی گاهی با چالش‌های اجرایی و قانونی روبه‌رو می‌شود.